Waarneming

Wat voor alle mensen overal ter wereld werkelijkheid is, is wat we zien als we gewoon even rondkijken.

Jan Warndorff in Geen idee – Filosofie van het boerenverstand (2017)

Filosoof Jan Warndorff (geb. 1965) probeert in Geen idee aan de hand van de Spaanse filosoof José Ortega y Gasset (1883–1955) te leren denken en leven ‘op de hoogte der tijden’. Volgens Warndorff hebben we in het ‘mondiale dorp’ dringend behoefte aan een levensfilosofie ‘die ons aanmoedigt om goed te zorgen voor onszelf, voor elkaar, voor deze gehele planeet’. Een dergelijke levensfilosofie moet bovendien recht doen aan en gegrond zijn in ‘wat elk mens met eigen ogen kan zien en met eigen verstand kan bevatten’. Het is daarom de hoogste tijd voor een ‘filosofie van het boerenverstand’.
Zo’n levensfilosofie moet dus uitgaan van wat ‘alle mensen in ieder geval met elkaar gemeen hebben’. Als je probeert te bepalen wat wij gemeenschappelijk hebben, moet je twee vragen beantwoorden. Ten eerste wat ‘werkelijkheid’ is voor alle mensen overal ter wereld. Daar geeft het citaat een antwoord op. De tweede vraag is wat voor al die mensen van waarde is. En dat is volgens Warndorff ‘het leven zelf’.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

De kaart is niet het gebied.

Alfred Korzybski in Science and sanity An Introduction to Non-Aristotelian Systems and General Semantics (1933)

Hoewel hij algemeen bekendstaat als de schepper van dit aforisme, geeft de Pools-Amerikaanse wetenschapper en filosoof Alfred Korzybski (1879–1950) in het betreffende boek zelf aan dat hij schatplichtig is aan de wiskundige Eric Temple Bell die eerder zei dat ‘de kaart niet datgene is wat is afgebeeld’. Het schijnt dat Korzybski zelf zijn studenten nogal proefondervindelijk duidelijk maakte wat hij bedoelde met de gedachte dat wij geen directe toegang hebben tot de werkelijkheid zelf. Tijdens een college pakte hij een koekje dat gewikkeld was in een blanco verpakking. Hij bood ze ook zijn studenten aan en die bevestigden desgevraagd dat het lekker koekjes waren. Vervolgens liet hij hun de originele verpakking zien, waarop het woord ‘hondenkoekjes’ te lezen was. De studenten waren geschokt en sommigen spuugden het onmiddellijk uit. Korzybski concludeerde: ‘Hiermee heb ik aangetoond dat de smaak niet alleen wordt bepaald door de directe waarneming in de mond, maar ook door onze vertaling van de werkelijkheid.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Emoties dienen om onze belangen te behartigen.

Nico Frijda in het interview ‘Emotie = oproer’, NRC Handelsblad, zaterdag 14 juli 2007

Vroeger sprak men over gevoelens als ‘passies’, het uit het Grieks afkomstige woord dat benadrukt dat het gaat om dingen die ons overkomen (passief). In 1632 introduceerde Descartes daarnaast het woord émotion, afgeleid van het Franse woord émeute, dat ‘oproer’ betekent. Ook hiervoor geldt dat het wijst op de ‘wanorde’ die de passies bij mensen teweegbrengen. Maar voor psycholoog Frijda is het woord ook geschikt omdat het duidelijk maakt dat veel gevoelens te maken hebben met dat we iets willen doen of niet doen. De moderne psychologie zag emoties lange tijd als een soort aandoeningen, los van denken en handelen. Van Sartre (Magie en emotie, 1939/1966) leerde Frijda dat emoties altijd betrekking hebben op de omgeving van het individu en dat ze altijd het karakter hebben van een gekleurde waarneming. Emoties dienen een of ander belang dat wij als individu hebben. ‘En dat doen ze doordat ze onze relatie veranderen tot het object dat de emoties oproept – vrees, bijvoorbeeld, moet ervoor zorgen dat je ergens niet mee te maken krijgt. Dat relationele aspect, dat is wat er in die verandering in gedragsbereidheid tot uiting komt.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Het fascinerende van het experiment met de blinde vlek is het feit dat we niet zien dat we niet zien.

Humberto R. Maturana en Francisco J. Varela in De boom der kennis (1989)
Het ‘verschijnsel’ van de blinde vlek is in feite een verklaring voor een ervaring die iedereen kent. U kunt het bijvoorbeeld zelf proberen door uw linkeroog dicht te doen, uw armen voor u te houden met de duimen omhoog en u vervolgens te focussen op de linkerduim. Als u nu uw rechterhand heen en weer beweegt, zult u op zeker moment ‘zien’ dat er een punt is waarop uw rechterduim er niet meer is! Dit wordt gewoonlijk verklaard doordat het beeld van de duim op het deel van de retina valt waar de oogzenuw begint: de blinde vlek. Maar dat nemen wij niet waar, er is geen ‘gat’ in onze waarneming. Voor de biologen Maturana en Varela zijn experimentele feiten als deze aanleiding om de heersende ideeën over waarneming, als het ‘verwerken van informatie van buitenaf’, te verwerpen. Dat leidt tot een fascinerende theorie over levende wezens met een gesloten werking, waarvan het gedrag volledig door de structuur van het systeem wordt bepaald. Alles wat in de omgeving gebeurt (voor een externe waarnemer) kan hoogstens als een verstoring van die structuur werken, en het is die structuur die bepaalt of het een verstoring is, en zo ja wat voor een.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media