Werkelijkheid

De mens is het dier dat geen dier wil zijn.

Markus Gabriel in De zin van denken (2018, 2019)

Met dit citaat begint Gabriel (1980) zijn boek, waarin hij het denken benadert als een zintuig dat net als de andere zintuigen contact maakt met de werkelijkheid. Dat de mens geen dier wil zijn komt doordat hij/zij is gaan nadenken over wie of wat hij/zij eigenlijk is. Wij hebben allemaal zo’n mensbeeld, of we dat nu beseffen of niet. En op grond hiervan pretenderen we ook te weten wat een goed leven is en we baseren er onze ethische principes op. Is de mens de mens een wolf, of verdient hij onze naastenliefde?

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Een minimum aan wijsheid zou ons ertoe kunnen nopen om alle stellingen tegelijk te verdedigen in een glimlachend en destructief eclecticisme.

E.M. Cioran in Bittere syllogismen (1952, 1993)

De van oorsprong Roemeense filosoof E.M. (Emil) Cioran (1911–1995) maakt het de lezer niet makkelijk met zijn donkere, misantropische aforismen. Hoewel hij het best mogelijk acht dat er achter alle uiterlijke schijn nog een werkelijkheid verborgen zit, maak je je belachelijk als je denkt dat die in taal weer te geven zou zijn. Dan hoef je het je ook niet moeilijk te maken met de vraag welke mening de betere is. Je kunt schrijven wat je wilt, hoe platvloers of onvatbaar het ook is. En dat doet hij dan ook.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Wat voor alle mensen overal ter wereld werkelijkheid is, is wat we zien als we gewoon even rondkijken.

Jan Warndorff in Geen idee – Filosofie van het boerenverstand (2017)

Filosoof Jan Warndorff (geb. 1965) probeert in Geen idee aan de hand van de Spaanse filosoof José Ortega y Gasset (1883–1955) te leren denken en leven ‘op de hoogte der tijden’. Volgens Warndorff hebben we in het ‘mondiale dorp’ dringend behoefte aan een levensfilosofie ‘die ons aanmoedigt om goed te zorgen voor onszelf, voor elkaar, voor deze gehele planeet’. Een dergelijke levensfilosofie moet bovendien recht doen aan en gegrond zijn in ‘wat elk mens met eigen ogen kan zien en met eigen verstand kan bevatten’. Het is daarom de hoogste tijd voor een ‘filosofie van het boerenverstand’.
Zo’n levensfilosofie moet dus uitgaan van wat ‘alle mensen in ieder geval met elkaar gemeen hebben’. Als je probeert te bepalen wat wij gemeenschappelijk hebben, moet je twee vragen beantwoorden. Ten eerste wat ‘werkelijkheid’ is voor alle mensen overal ter wereld. Daar geeft het citaat een antwoord op. De tweede vraag is wat voor al die mensen van waarde is. En dat is volgens Warndorff ‘het leven zelf’.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Objectiviteit is noch een toestand van de wereld noch een geestestoestand, maar het resultaat van een goed in stand gehouden openbaar leven.

Bruno Latour in Oog in oog met Gaia (2015, vertaling 2017)

Wetenschapsantropoloog Bruno Latour onderzoekt westerse wetenschappers zoals cultureel antropologen ooit ‘primitieve stammen’ bestudeerden. In Laboratory life liet hij zien hoe een wetenschappelijk onderzoeksinstituut ‘feiten’ produceert. Sindsdien moest hij zich altijd verdedigen tegen de beschuldiging dat hij een relativist was, iemand die niet ‘geloofde’ in de feiten. De epistemologie vond immers dat de moderne empirische wetenschap de enige manier was om ware uitspraken te doen over de werkelijkheid. En daarmee leek zij de wetenschap te beschermen tegen bijvoorbeeld politieke beïnvloeding. Maar inmiddels slaan klimaatontkenners en andere obscurantisten de wetenschap om de oren met die ‘mythe van de wetenschap’. Duizenden wetenschappers komen op basis van talloze metingen op onnoemelijk veel plekken en gedurende lange tijd tot een model waarvan zij gezamenlijk vaststellen dat dat met 98% zekerheid de menselijke invloed op de klimaatverandering aantoont. Maar een klimaatontkenner hoeft dan alleen maar te zeggen: ‘Dan is het dus niet objectief waar!’ Volgens Latour is objectiviteit echter iets anders: al die leden van het klimaatpanel hebben rekening gehouden met alle mogelijke tegenwerpingen (of objecties), en dat is ‘de enige bekende manier om een propositie in een feit te veranderen’. Daarom moeten wij de wetenschap als institutie beschermen als onderdeel van een ‘goed in stand gehouden openbaar leven’.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Als we een verslag willen van ongeïnterpreteerde ervaring, moeten we een steen vragen zijn autobiografie te schrijven.

Alfred North Whitehead in Process and Reality (1927-1928, 1978, p. 15)

In zijn boek Process and Reality verdedigt de Britse wiskundige en filosoof Alfred North Whitehead (1861-1947) zich tegen de kritiek op de zogenaamde ‘speculatieve filosofie’, die hij bedrijft. Vanaf Francis Bacon wordt speculatieve filosofie, of metafysica, beschouwd als volstrekt nutteloos. We moeten feiten in detail beschrijven en wetten aan het licht brengen die niet algemener zijn dan een strikte systematisering van die details. Maar volgens Whitehead zijn er helaas geen ruwe, onafhankelijke feiten die los van hun interpretatie binnen een systeem begrepen kunnen worden. Alleen een steen ‘ervaart’ zonder interpretatie. Filosofie moet zich daarom niet bezighouden met het verzinnen van interpretaties, maar wel met kritiek op en rechtvaardiging van de interpretaties die we nu eenmaal gedwongen zijn te gebruiken bij het ervaren van de werkelijkheid.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Het eerste wat de ervaring te doen staat is ons te bevrijden van de hersenspinsels en onjuiste begrippen die zich in onze jeugd hebben vastgezet.

Arthur Schopenhauer in Bespiegelingen over levenswijsheid (1851, Ned. vert. 1991)

Het is een hele opgave voor ieder mens om uiteindelijk ‘gerijpt’ te worden en de wereld onbevangen, in alle eenvoud te zien en te nemen zoals zij is. Want volgens Schopenhauer hebben jongelui slechts een drogbeeld van de werkelijkheid, ‘samengesteld uit hersenspinsels van eigen makelij, overgeleverde vooroordelen en eigenaardige fantasieën’.
Nu zou het natuurlijk het mooist zijn als je de jeugd hiervoor zou kunnen behoeden. Maar een opvoeding die dat tot doel zou hebben, is volgens Schopenhauer zeer problematisch. Je zou dan de leefwereld van kinderen zeer klein moeten houden en die pas verbreden als ze die helder zouden begrijpen. Een van zijn aanbevelingen voor een dergelijke opvoeding zouden we eventueel wel in de praktijk kunnen brengen. Je moet kinderen dan geen romans laten lezen, maar alleen degelijke biografieën van grote geesten.

Tevens verschenen op de Levenskunstkalender © Veen Media

Stel me geen vragen, want ik zou je wel eens de (waarheid) kunnen vertellen.

Humberto R. Maturana in Networker (mei-juni 1985)

Op een foto van Andrea Schara-Maloney kijkt de Chileense bioloog Humberto Maturana (geboren 1928) de lezer grijnzend aan. Hij draagt een T-shirt met de waarschuwende tekst: Don’t ask me any questions, I might just tell you the (truth). Aan de ene kant is deze theoretische bioloog, en dus filosoof, een ‘radicale constructivist’: alle kennis is een constructie die alleen relevant is binnen de wetenschappelijke gemeenschap, maar zegt niets over de werkelijkheid zelf: de objectiviteit staat voortdurend tussen haakjes. Maar eenmaal binnen in zijn merkwaardige, hermetische oeuvre heerst een soort onontkoombare naar zichzelf verwijzende logica die de lezer ervaart als de waarheid.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Wittgenstein: Vertel me nou niet … alsjeblieft, vertel me nou niet dat u uitgaat van een onafhankelijk bestaan van een wiskundige werkelijkheid? Bertrand Russell: Natuurlijk doe ik dat. Zo niet dan leven we in een totale chaos!

Apostolos Doxiadis en Christos H. Papadimitriou in Logicomix. Een epische zoektocht naar de waarheid (2008)

Stel je bij de geciteerde vraag een geagiteerde jongeman voor, staande, zijn mond vertrokken van afschuw, terwijl hij zich wel de haren met de vuisten uit zijn hoofd lijkt te willen trekken. En bij het rustige, zelfverzekerde antwoord een oudere man, zijn hoofd tussen de rookwolken uit zijn pijp, zich nauwelijks iets aantrekkend van de opwinding van de jongeman achter hem. Het is bijna niet te geloven, maar er bestaat een stripboek over de zoektocht naar de fundamenten van de wiskunde, en het werd nog een bestseller ook. Voor wie bereid is zich niet te laten afschrikken door de woorden ‘wiskunde’ en ‘logica’ heeft de zoektocht van Bertrand Russell aan het begin van de twintigste eeuw naar de onbetwistbare beginselen van de wiskunde alles van een tragedie. Net heeft hij na tien jaar zijn (met Whitehead geschreven) boek Principia mathematica (1910-1913) af of zijn briljante leerling Ludwig Wittgenstein zegt dat er niets van klopt. Later bewijst Kurt Gödel zelfs dat Russells zoektocht principieel onmogelijk is.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Tussen subject en object ligt de waarde. (…) Dat is de primaire empirische werkelijkheid.

Robert M. Pirsig in Lila – An inquiry into morals (1991)

Na het overweldigende succes van Zen en de kunst van het motoronderhoud (1974) duurde het zeventien jaar voor Robert M. Pirsig (1928-2017) met een opvolger kwam. In Lila bouwt Pirsig zijn ideeën over ‘kwaliteit’ uit tot een metafysische theorie over de gehele werkelijkheid, zowel de anorganische als de organische, de sociale en de intellectuele.
Het onderscheid tussen subject en object, en de vraag naar hun verband, heeft een lange filosofische traditie. Maar van welke filosofische school je ook bent, als je op een hete kachel gaat zitten, zul je zonder enig tegenargument kunnen verifiëren dat je je zonder twijfel in een situatie van lage kwaliteit bevindt: de waarde ervan is negatief. ‘Waarde’ is dan niet een ‘vage, warhoofdige, cryptoreligieuze, metafysische abstractie’, maar de ervaring zelf. Volgens Pirsig heeft onze westerse cultuur een blinde vlek voor deze waarheid als een koe. Als wij gaan vloeken omdat we ons verbrand hebben, denkt de westerling dat de hete kachel (het object) de oorzaak is, die ons (subjecten) doet vloeken, en dat die lage waarde er door ons aan wordt toegekend. Maar de waarde bevindt zich tussen de kachel en de vloeken. Die waarde ervaar je directer dan je jezelf of die kachel ervaart.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Het idee van ‘overeenstemming met de werkelijkheid’ heeft geen duidelijke toepassing.

Ludwig Wittgenstein in Über Gewissheit / On certainty (1969)

Lang hebben filosofen gezocht naar een fundament voor de zekerheden die ze dachten te hebben (‘evidenties’). Als we ergens zeker van kunnen zijn, is het van uitspraken die ‘waar’ zijn. Een van de manieren waarop je ‘waarheid’ kunt definiëren is ‘overeenstemming met de werkelijkheid’. Dit is een van de ideeën die de Oostenrijks-Engelse filosoof Ludwig Wittgenstein (1889–1959) onderzoekt in zijn aantekeningen die uitgegeven zijn onder de titel Über Gewissheit / On certainty.
Hij doet dat ‘tentatief’ (proberend, tastend) door voorbeelden te onderzoeken van uitspraken waarvan we zeggen er zeker over te zijn. Kunnen we bijvoorbeeld zeker zijn dat de aarde bestaat of dat die voor onze geboorte ook heeft bestaan? Wittgenstein vraagt zich af wat het zou betekenen als iemand zou zeggen daaraan te twijfelen. Wat voor betekenis zou die twijfel kunnen hebben? En hoe zou ik zekerder kunnen worden van dat bestaan? Door naar New York te bellen? Volgens Wittgenstein krijgen twijfel en zekerheid pas betekenis als dergelijke ‘gegevenheden’ deel uitmaken van het totaalbeeld dat het uitgangspunt vormt van overtuigingen. Dat de aarde bestaat, behoort tot de levensvorm waarin het ‘taalspel’ van twijfel en zekerheid pas betekenis krijgt.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

De verhouding tussen de macht van het woord en de samenstelling van de ziel is dezelfde als die tussen de samenstelling van een geneesmiddel en de staat van het lichaam.

Gorgias in Helena (vertaling vincenthunink.nl)

De Griekse sofist en wijsgeer Gorgias van Leontini (ca. 480–376 v.Chr.) heeft een slechte naam gekregen door de gelijknamige dialoog van Plato, waarin Socrates de grond aanveegt met hem en zijn collega’s. Plato/Socrates verwijt Gorgias dat het hem meer om de vorm dan de inhoud van zijn beweringen gaat. Kentheoretisch én politiek gezien lopen Plato en Gorgias zeer uiteen. Volgens Plato bestaat er een werkelijkheid achter de zintuiglijke werkelijkheid, de wereld van de Ideeën, en daar is kennis van mogelijk, maar alleen voor de wijsgeer. Vandaar dat de staat moet worden geleid door een filosoof-koning. Voor Gorgias bestaat er niet zoiets als een objectieve waarheid, en dus gaat het erom dat je je eigen mening zo goed mogelijk verwoordt om anderen daarvan te overtuigen. Hij is dan ook een voorstander van democratie.

Uit het citaat blijkt dat hij zich zeer wel bewust is van de kracht van het woord. ‘Want zoals bepaalde middelen bepaalde sappen uit het lichaam drijven en sommige een eind aan een ziekte maken, maar andere aan het leven, zo is het ook met woorden: sommige brengen verdriet, andere genoegen, andere jagen angst aan, weer andere doen hun toehoorders moed vatten òf bedwelmen en betoveren hun ziel met een kwalijk soort overreding.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Mens zijn is weigeren de gegeven werkelijkheid als vaststaand te beschouwen.

Susan Neiman in een interview met Filosofie Magazine (december 2014)

Met grote aarzelingen wijst ze op haar zielsverwantschap met Hannah Arendt en noemt ze zichzelf desgevraagd de belangrijkste hedendaagse denker over het kwaad. De Amerikaanse filosofe Susan Neiman (1955) won in 2014 de prestigieuze Spinozalens voor ethiek en samenleving voor haar boeken Het kwaad denken en Morele helderheid. In dat laatste werk grijpt ze terug op het onderscheid van Immanuel Kant ‘tussen de wereld zoals die is en de wereld zoals die zou moeten zijn’. In het eerste geval vraag je naar de waarheid, in het tweede geval naar de moraal. Het is dit onderscheid dat ethiek mogelijk maakt.
In een recenter boek – Waarom zou je volwassen worden – bespreekt ze het onvermogen van moderne mensen om ‘evenveel gewicht toe te kennen aan de werkelijkheid als aan het ideaal’. Met name in intellectuele kringen is het bon ton om elk idealisme af te doen als ‘naïef wensdenken’. Net als de ‘kinderlijke dogmatiek’ van vroeger – toen men de kerk of de partij voor zich liet denken – is het een weigering om volwassen te worden.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Wat niet in ons is, dat beroert ons ook niet.

Herman Hesse in Demian. Die Geschichte einer Jugend (1919)

De Zwitserse dichter en romanschrijver Hermann Hesse (1877–1962) publiceerde de roman Demian oorspronkelijk onder het pseudoniem Emil Sinclair, tevens de naam van het hoofdpersonage. Emil ontwikkelt zich in dit boek van een verlegen kind tot een mysticus, in eerste instantie onder invloed van Max Demian. Later ontmoet hij ook de organist Pistorius die hem als een soort therapeut of wijsheidsleraar helpt zijn gedachten en gevoelens te begrijpen.
Pistorius hangt een vorm van idealisme aan: ‘Er is geen werkelijkheid als die welke wij in ons hebben.’ Volgens Pistorius leven de meeste mensen ‘onwerkelijk’ omdat zij de beelden van buiten voor het werkelijke houden en hun eigen binnenwereld niet tot spreken laten komen. Daar kun je volgens hem best gelukkig mee worden, maar niet als je eenmaal naar je zelf bent ingekeerd. Dan heb je die keuze niet meer. Daarmee maak je het voor jezelf wel zwaar, want het betekent ook dat je steeds bij jezelf te rade moet gaan, ook als je denkt ‘beroerd’ te worden door iets wat buiten jezelf lijkt te staan. ‘Als wij iemand haten, dan haten wij in zijn beeld iets, wat in onszelf zit.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

De wereld is in de eerste plaats een morele orde.

Robert M. Pirsig in Lila – an inquiry into morals (1991)

In zijn cultklassieker Zen en de kunst van het motoronderhoud (1974) vertelt Robert M. Pirsig (geb. 1928) in de derde persoon (Phaedrus/Faidros) over zijn problemen met het beantwoorden van de vraag wat ‘kwaliteit’ is. We kennen allemaal de dooddoeners ‘over smaak valt niet te twisten’ en ‘elk waardeoordeel is subjectief’, maar toch moest Pirsig als docent retorica op een universiteit zijn studenten uitleggen wat een opstel beter of slechter maakt. Uiteindelijk wordt hij letterlijk ‘gek’ van het nadenken over wat kwaliteit is. Na een elektroshockbehandeling begint hij aan een ‘metafysica van de kwaliteit’, die hij verder uitwerkt in dit tweede (en vooralsnog laatste) boek. Daartoe draait hij de zaken om. De wereld is niet een natuurlijke orde met ergens in een klein hoekje nog wat kwaliteit. Nee, wij kennen de hele wereld alleen maar als kwaliteit, waarvan de fysische (de orde der dingen) er slechts één is. En volgens Pirsig zijn kwaliteit en moraliteit identiek, en dus is moraliteit de uiteindelijke werkelijkheid waarin wij leven.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Onze wil hoeft maar een klein beetje te wankelen, en onze gevoelens hoeven slechts heel weinig te verschuiven of te veranderen, of daar gaat onze werkelijkheid.

Luigi Pirandello in Iemand, niemand en honderdduizend (1926)

De Italiaanse Nobelprijswinnaar Luigi Pirandello (1867–1936) geldt als een van de grote existentialistische auteurs. Iemand, niemand en honderdduizend begint met een schijnbaar onschuldige opmerking van de vrouw van Vitangelo Moscarda tegen haar man: ‘Je neus staat scheef.’ Omdat hij zich daar zelf in het geheel niet van bewust was, is dat voor Moscarda een enorme schok: ‘Ik verdiepte me onmiddellijk in de gedachte dat ik – hoe is het mogelijk – zelfs mijn eigen lichaam niet goed kende, de dingen waar ik het meest vertrouwd mee was.’ Al malend over deze ervaring komt hij tot diepe twijfel aan zichzelf: ‘Als ik volgens de anderen niet degene was die ik tot dan toe voor mezelf had gedacht te zijn, wie was ik dan?’ Vanaf dan gaat het van kwaad tot erger. Om zich te onttrekken aan het vanzelfsprekende oordeel van de ander, gaat Moscarda zich steeds vreemder gedragen. Hij kost hem zijn vrouw en al zijn geld. Dat is dus het gevaar als je je identiteit ontleent aan de mensen in je omgeving: je verliest je grip op de werkelijkheid. Pirandello komt uiteindelijk tot de conclusie dat niets ons kan redden dan ‘wilskracht’: ‘Standvastigheid. Weest u sterk en standvastig, anders duikt u in het niets en komt u voor onaangename verrassingen te staan.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Een droom die je alleen droomt, is maar een droom. Een droom die je samen droomt is werkelijkheid.

Yoko Ono

Als je het Engelse origineel van dit citaat op Google opzoekt, wordt het steevast toegeschreven aan John Lennon, maar uit het laatste grote interview met beide echtelieden blijkt dat het oorspronkelijk door Yoko Ono is geconcipieerd. David Sheff interviewde hen voor Playboy, en het uitgebreide vraaggesprek is apart uitgebracht onder de titel All We Are Saying: The Last Major Interview with John Lennon and Yoko Ono (2000). Daarin is duidelijk te lezen dat John Lennon struikelt over de formulering terwijl hij zijn vrouw wil citeren: ‘A dream you dream together … or …’ ‘Ik weet het niet meer, je zult het moeten opzoeken.’ Lennon zegt dat zij het al lang geleden in een van haar boeken schreef.

Overigens wordt vrijwel exact dezelfde uitspraak in het Duits toegeschreven aan de wonderbaarlijke Oostenrijkse kunstenaar en architect Friedrich Hundertwasser (1928-2000). Gelukkig waren er meer mensen die zijn dromen van een mens- en milieuvriendelijke bouwkunst deelden, zodat die hier en daar werkelijkheid zijn geworden – zelfs toen de oorspronkelijke dromer al overleden was –, zoals in Nederland de Ronald McDonald Kindervallei (2007) in Houthem-St. Gerlach.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

De mens is de maat van alle dingen.

Protagoras

Deze stelling van de zogenaamde ‘voorsocratische’ sofist Protagoras (490–420 v.C.) behoort tot de bekendste filosofische uitspraken en heeft zijn weg gevonden in het algemene spraakgebruik. Omdat van Protagoras en veel van zijn voorgangers en tijdgenoten slechts fragmenten zijn overgeleverd, vaak in de vorm van citaten bij andere denkers, weten we niet in welke context Protagoras dit heeft gezegd. Het enige wat we hebben is een tweede zin, die volgt op het citaat: ‘Van de dingen die zijn, dat ze zijn, en van de dingen die niet zijn, dat ze niet zijn.’

Omdat hij niet het Griekse woord voor ‘entiteit’ gebruikt, zijn er commentatoren die denken dat hij min of meer een tautologie uitsprak: dat bijvoorbeeld (zintuiglijk waar te nemen) eigenschappen, sociale werkelijkheden, gevoelens en oordelen geen objectieve realiteit buiten de mens hebben. Maar vaak wordt Protagoras op grond van dit aforisme beschouwd als een relativist als het om kennis gaat. In de gelijknamige dialoog van Plato strijdt Protagoras met Socrates over de aard van de deugd. Volgens Protagoras is de deugd aan te leren, volgens Socrates moet die reeds in de mens aanwezig zijn om er door een goede leermeester uit te worden gehaald.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Wat we zeggen legt ons veel uitgebreidere verplichtingen op dan we zouden willen – genoeg om het langzamer aan te doen en na te denken voor we iets zeggen.

Bruno Latour in An inquiry into modes of existence (2013)

Al sinds zijn eerste ‘veldonderzoek’ naar het ‘leven in het laboratorium’ (Laboratory life, met Steve Woolgar, 1979) probeert filosoof en ‘wetenschapsantropoloog’ Bruno Latour (geb. 1947) te begrijpen waarom er zo’n groot onderscheid zit tussen wat de moderne mens doet en wat hij zegt dat hij doet. Zo zeggen de Modernen bijvoorbeeld aan zuivere wetenschap te doen, maar voor hun artikelen gebruiken ze technieken uit de romankunst en de ‘feiten’ waarvan ze spreken zijn het resultaat van een complex politiek spel.
Inmiddels is Latour zelf van strategie veranderd, omdat hij heeft ontdekt dat er diepe, maar tegenstrijdige filosofische overtuigingen zijn die de moderne mens ervan weerhouden zich rekenschap te geven van wat hij doet. En dat laatste is hard nodig gezien de ecologische crisis. Vandaar dat Latour voorstelt over verschillende ‘bestaanswijzen’ te spreken, en het oude onderscheid tussen woorden en dingen, taal en zijn, opnieuw te doordenken. Dan kunnen we inzien dat wat wij zeggen over wat er wel of niet bestaat, grote consequenties heeft voor de werkelijkheid om ons heen en dus vraagt om rustige reflectie. Aan de andere kant krijgen we door dat ‘ontologische pluralisme’ wel een rijkere, meer verscheiden kosmos.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

De kaart is niet het gebied.

Alfred Korzybski in Science and sanity An Introduction to Non-Aristotelian Systems and General Semantics (1933)

Hoewel hij algemeen bekendstaat als de schepper van dit aforisme, geeft de Pools-Amerikaanse wetenschapper en filosoof Alfred Korzybski (1879–1950) in het betreffende boek zelf aan dat hij schatplichtig is aan de wiskundige Eric Temple Bell die eerder zei dat ‘de kaart niet datgene is wat is afgebeeld’. Het schijnt dat Korzybski zelf zijn studenten nogal proefondervindelijk duidelijk maakte wat hij bedoelde met de gedachte dat wij geen directe toegang hebben tot de werkelijkheid zelf. Tijdens een college pakte hij een koekje dat gewikkeld was in een blanco verpakking. Hij bood ze ook zijn studenten aan en die bevestigden desgevraagd dat het lekker koekjes waren. Vervolgens liet hij hun de originele verpakking zien, waarop het woord ‘hondenkoekjes’ te lezen was. De studenten waren geschokt en sommigen spuugden het onmiddellijk uit. Korzybski concludeerde: ‘Hiermee heb ik aangetoond dat de smaak niet alleen wordt bepaald door de directe waarneming in de mond, maar ook door onze vertaling van de werkelijkheid.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

De mens is wat hij van zichzelf maakt.

Jean-Paul Sartre in Over het existentialisme (1965)

In het boekje waarin hij zijn filosofie presenteert aan het grote publiek, legt Jean-Paul Sartre (1905-1980) dit eerste beginsel van het existentialisme uit met een stelling die voor hem zo vanzelfsprekend is, dat hij haar verder niet toelicht of onderbouwt: ‘de mens heeft een grotere waardigheid dan een steen of een tafel.’ Maar het kon wel eens principieel onjuist zijn (en/of zeer gevaarlijk) om het existentialisme te beperken tot de mens.
Veel filosofen met hem claimen voor zichzelf en ons allemaal een bepaalde waardigheid op basis van een ‘wezenskenmerk’ van de mens (in dit geval zijn ‘wezenloosheid’), omdat zij bang zijn dat wij anders net zo (mogen) worden behandeld als wij met dieren en dingen omgaan (intensieve veehouderij, wegwerpproducten). Het probleem is dat zodra wetenschappers of anderen dan aantonen dat wij in vele opzichten een ding (informatieverwerkend systeem) of dier (een evolutionair bepaald zenuwstelsel in een ‘zak met bloed en botten’ (Vroman)) zijn, die ‘menselijke’ waardigheid ons niet meer toekomt! Maar om de werkelijkheid echt recht te doen, moet je misschien, zoals Bruno Latour dat heeft voorgesteld, het existentialisme uitbreiden naar dingen: ook bij hen gaat hun existentie vooraf aan hun essentie. En ook zij verdienen democratische vertegenwoordiging.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Begrip betekent (…) het onvoorbereid en oplettend onder ogen zien en weerstaan van de realiteit – wat die ook moge zijn.

Hannah Arendt in The origins of totalitarianism (1951)

In dit klassieke werk over het totalitarisme zet de Joods-Duits-Amerikaanse filosofe Hannah Arendt (1906–1975) zich af tegen zowel het ‘roekeloze optimisme’ als de ‘roekeloze wanhoop’. Voor haar zijn ‘Vooruitgang en Doem twee kanten van dezelfde medaille, die beide tot het bijgeloof en niet tot het geloof behoren’. Wat de totalitaire staat betekent voor het individu hebben de gruwelen van het nazisme en het stalinisme inmiddels duidelijk gemaakt.
Aan het begin van haar betoog meent Arendt dan ook dat zij zich moet verdedigen tegen het mogelijke verwijt dat zij door ‘het schandelijke’ te willen begrijpen, het zou ontkennen of de afschuwelijke ervaringen van mensen zou wegverklaren. Daarin past het citaat. Arendt wil dat wij ‘de last die onze eeuw ons heeft opgelegd’ onderzoeken en ‘bewust dragen’, in plaats van hem te ontkennen of ons te ‘onderwerpen aan het gewicht ervan’.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Het algemene bestaat (…) niet; het is geabstraheerd uit concrete situaties.

Dries Boele in Filosofisch consulentschap (1998, p. 126)

Volgens Heidegger was de kernvraag van de filosofie waarom er zijn is en niet veeleer niets. Je zou je ook kunnen afvragen waarom er zo veel ‘zijn’ is en niet alleen maar wat ‘wezen’, of in termen van Dries Boele waarom er zo veel concreetheid is en niet alleen een paar algemeenheden. Voor deze vooraanstaande filosofische practicus is het duidelijk: wat wij aan algemeenheden denken te weten, is niet inherent aan de werkelijkheid, maar alleen een abstractie die we hebben kunnen formuleren door af te zien van de vele details van een zeker aantal concrete situaties. Als dat zo is, dan wordt de inhoud van kennis, in de zin van houdbare, plausibele, verdedigbare algemene uitspraken, niet (uitsluitend) bepaald door overeenstemming met de werkelijkheid, maar minstens ook door de praktische bruikbaarheid ervan voor mensen in het dagelijks leven.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Iedereen die niet door de kwantumtheorie gechoqueerd wordt, heeft er niets van begrepen.

Niels Bohr, geciteerd door John Gribbin in Op zoek naar Schrödingers kat. Quantumfysica en de werkelijkheid (1985)

Niels Bohr (1885-1962) is een van de grondleggers van de kwantumtheorie, een theorie die Einstein ‘ketters’ vond. Een theorie die beweerde dat de werkelijkheid de resultante was van de opgetelde uitkomsten van toevallige gebeurtenissen op kwantumniveau, mocht van hem niet deugen: ‘God dobbelt niet.’ Het aardige van natuurwetenschap is, dat er soms jaren later technische of conceptuele mogelijkheden ontstaan om oude controverses experimenteel te toetsen. Dat gebeurde met de controverse tussen Einstein en de Kopenhaagse interpretatie van de kwantumverschijnselen uiteindelijk in 1982, door de Fransman Alain Aspect. Hij ontwierp een reeks cruciale experimenten met als paradoxale uitkomst dat elementaire deeltjes hun eigenschappen pas ‘aannemen’ als ze worden gemeten. Kon in de oude metafysica slechts gedacht worden in termen van ‘zijn of niet-zijn’, na deze experimenten wordt het mogelijk om te denken in termen van ‘bestaan’ als een soort relatieve eigenschap. Als je kind vraagt of Sinterklaas bestaat, hoef je niet meer te kiezen tussen ‘ja’ of ‘nee’. Het is wetenschappelijk verdedigbaar om te zeggen: ‘in zekere mate.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

We treffen onszelf aan in een gonzende wereld, te midden van een democratie van medeschepselen, terwijl de orthodoxe filosofie ons slechts (…) voert naar eenzame substanties, die elk niet meer dan een illusoire ervaring ondergaan.

A.N. Whitehead in Process and reality (1927-1928)

Hoewel de ‘grootste filosoof van de twintigste eeuw wiens naam begint met een W’ (Latour) zijn schatplichtigheid aan de groten die hem voorgingen (in zijn geval vooral Locke, Hume en Descartes) benadrukt, heeft Alfred North Whitehead (1861–1947) zonder dat dat veel denkers is opgevallen een van de origineelste metafysica’s uit de wijsgerige geschiedenis opgesteld. De van oorsprong wis- en natuurkundige Whitehead is vooral bekend van de met Bertrand Russell geschreven Principia Mathematica en in bescheiden kring ook als grondlegger van de procesfilosofie (en de procestheologie).
Een van de belangrijkste wendingen die Whitehead doorvoert is die van de blikrichting van de filosoof als filosoof. De moderne filosofie wil de hele wereld beschrijven in termen van subject en predicaat, substantie en kwaliteit of particuliere en universele proposities. Maar daarmee ‘doen ze onze onmiddellijke ervaring geweld aan, die wij uitdrukken in ons handelen, onze hoop, onze sympathieën, onze doelen, en die wij ondergaan ook al ontbreekt het ons aan woorden om haar te kunnen analyseren’.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Waarom is de werkelijkheid die voor de wetenschap het meest aanvaardbaar is er een die geen enkel kind kan begrijpen?

Henri Poincaré

Deze verzuchting van de wiskundige Henri Poincaré (1854–1912) wordt volgens Robert M. Pirsig (geb. 1928) opgelost door zijn Metafysica van de Kwaliteit (Lila – An Inquiry into Morals, 1991). Is het immers noodzakelijk dat slechts een handjevol natuurkundigen de werkelijkheid begrijpt? Zou de werkelijkheid alleen uitgedrukt kunnen worden in hogere wiskunde, zou zij met elke nieuwe theorie moeten veranderen, zou het iets moeten zijn waarover verschillende natuurkundige stromingen jarenlang strijden zonder tot een gezamenlijke visie te komen? In ieder geval is het dan niet eerlijk om mensen in een psychiatrische inrichting te stoppen (zoals Pirsig zelf is overkomen) omdat zij geen ‘werkelijkheidsbesef’ zouden hebben.
Als je het bekijkt vanuit het perspectief van Pirsigs metafysica verdwijnt dit probleem als sneeuw voor de zon: de werkelijkheid is waarde, is kwaliteit, en dit ‘startpunt van de ervaring’ is iets waar iedereen voortdurend mee te maken heeft. Wetenschap daarentegen is slechts een beperkt domein van statische intellectuele patronen die deze werkelijkheid beschrijven, maar die patronen zijn niet die werkelijkheid zelf.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

De filosofie begint met zichzelf.

Elisabeth de Schipper in Heimgeführt. Über Aporie und Wirklichkeit (2010)

In de inleiding op haar boek over aporie en werkelijkheid neemt de Nederlandse filosofe Elisabeth de Schipper (1953) de lezer meteen mee de diepte in. Zij citeert Hegel, die in de inleiding op zijn Wissenschaft der Logik beweert dat er in de filosofie in het algemeen en de logica in het bijzonder geen ‘inleiding’ in de zin van voorafgaande filosofische bespiegelingen kan bestaan. Zou je bijvoorbeeld in die inleiding spreken over de methode (de logica) die je gaat gebruiken, dan heb je het eigenlijk ook al over het onderwerp (de logica) dat je wilt bespreken.
De Schipper gaat echter nog een stap verder. Volgens haar is er helemaal geen methode nodig. Toch is het voor haar ook niet voldoende om, zoals Derrida, de idee van een methode te deconstrueren. Dat is een weg die zij ook niet kan en wil gaan: ‘we begaan überhaupt geen weg, we blijven thuis.’ ‘Om dat wat zich voordoet, zich te laten voordoen, is ieder denken van een weg, een route of een methode een hindernis, een valstrik.’ Daarom kan er in haar inleiding ook geen sprake zijn van een inleiding: ‘wij leiden de lezer rond in een veld waarin hij zich reeds bevindt.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Ik weet niet wat het geval is. Ik weet noch wie ik ben, noch wat ik wil, maar anderen zeggen dat ze dat voor mij weten, anderen die mij definiëren, mij verbinden, mij tot spreken brengen, interpreteren wat ik zeg, en mij in dienst nemen. Of ik nu een stor

Bruno Latour in The pasteurization of France (1988)

Als je na lang nadenken tot de conclusie komt dat je door alle meningen en interpretaties niet meer kunt zeggen wat werkelijk het geval is, kun je twee dingen doen. Je kunt concluderen dat al die interpretaties onzin zijn en dat we ‘de dingen op zichzelf’ toch nooit kunnen kennen, maar je kunt ook vaststellen dat in ieder geval al die interpretaties heel werkelijk zijn. Tegen de eerste aanpak pleit bijvoorbeeld dat iedereen en alles toch doorgaat met leven en werken vanuit die eigen interpretatie en er alles aan zal doen om die eigen interpretatie meer werkelijk te maken dan die van een ander. En daarvoor worden niet alleen filosofische traktaten gebruikt, maar letterlijk alles wat voorhanden is: deeltjesversnellers, destilleerkolven, laboratoriumkweekjes, beroepscodes, enquêtes, planbureaus, reclame, kortom allemaal dingen die heel veel geld kosten. Probeer dan maar eens onder die interpretaties uit te komen met alleen maar wat filosofische scepsis. Voor je het weet word je subatomair gespleten, tot je essentie gezuiverd, empirisch besmet, therapeutisch behandeld, ‘niet van toepassing’ verklaard, lid gemaakt van een bevolkingsgroep of in je onderbuik geraakt. Je moet zelf niet onbemiddeld zijn om daar weer onderuit te komen, of genoeg machtige bondgenoten vinden: ‘Geïnterpreteerden aller landen, verenigt u!’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Als het om politieke filosofie van de wetenschap gaat, moet je de tijd nemen, om die niet te verliezen.

Bruno Latour in Politics of nature. How to bring the sciences into democracy (2005)

Volgens Latour is de crisis van groene politiek (politieke ecologie) ontstaan doordat men niet radicaal genoeg heeft nagedacht over de verhoudingen tussen natuur en politiek. Dat heeft Latour zelf nu juist wel gedaan. In eerste instantie vooral door de te laten zien hoe ‘door en door politiek’ de natuurwetenschap eigenlijk zelf is. Wetenschappers ‘ontdekken’ de werkelijkheid niet, maar construeren die met behulp van allerlei bondgenoten (van collega’s, financiers en politici, tot machines, objecten en teksten). Het beeld of het concept ‘natuur’ is echter mede bepaald door het te onderschéíden van politiek en samenleving (het ene objectief, het ander subjectief, etc.). Dat betekent dat dat ook geldt voor het beeld van ‘de politiek’, die vooral onder wetenschappers en filosofen een zeer slechte naam heeft. Zowel natuur als politiek wordt tekortgedaan door het moderne onderscheid tussen een waardevrije wetenschap en een politiek van belangen en zelfzuchtigheid. Latour doordenkt dit onderscheid opnieuw, nu om daarmee de ecologisch-politieke beweging nieuw leven in te blazen.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Jullie Nederlanders maakten zoveel indruk op bezoekers, en vooral op Descartes, dat hij uiteindelijk het witte stuk papier waarop figuren worden getekend, ging verwarren met zijn res extensa!

Bruno Latour in The aesthetics of matters of concern (Lezing gegeven in Amsterdam, april en mei 2005 voor de Spinoza-leerstoel in de Wijsbegeerte, Universiteit van Amsterdam)

In zijn voortgaande ‘empirisch-filosofische’ onderzoek naar de bronnen van veel van de schijnbaar onoplosbare problemen van de moderne filosofie, bespreekt de Franse denker Bruno Latour de invloed van de schilderkunst op de filosofie. Een filosoof als John Locke ervaart dat een schilderij hem doet geloven dat er iets driedimensionaals voor hem staat, terwijl het toch duidelijk een plat vlak is. Er moet dus wel een ‘echte’ stimulus zijn die onze geest bereikt (de eigenschappen van het schilderij als plat object) en een ‘subjectieve perceptie’ van de ‘onechte’ driedimensionale kenmerken van de afbeelding. Vanaf dat moment is deze metafoor uit de schilderkunst bepalend voor de manier waarop epistemologen (kennis- en wetenschapsfilosofen) denken over geest en werkelijkheid: er is een harde feitelijke stand van zaken, waar wij een al dan niet juiste kopie van kunnen maken in onze geest. Latour houdt de Nederlandse schilders en kooplieden uit de Gouden Eeuw verantwoordelijk voor dit misverstand. Volgens Latour heeft de verwarring van Descartes catastrofale gevolgen gehad voor de filosofie en heeft die zich nooit meer hersteld van dit door elkaar halen van ontologie en verbeeldingsstrategieën. Zelf pleit hij voor een onderzoek naar ‘matters of concern’ in plaats van ‘matters of fact’.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Er valt over de postmodernen maar één positief ding te vertellen: na hen is er niets meer.

Bruno Latour in We zijn nooit modern geweest (1991)

In de jaren tachtig van de twintigste eeuw wordt Bruno Latour (1947) een van de voormannen van de ‘empirische wending’ in het denken over wetenschap. Hij noemt zichzelf ‘wetenschapsantropoloog’ en bekijkt een laboratorium vol wetenschappers zoals wij een ‘vreemde stam’ zien, als een onbekende cultuur met allerlei vreemde gebruiken, overtuigingen en goden. Op verzoek van zijn uitgever schrijft Latour in het begin van de jaren negentig een ‘echt Frans boek’. Dat wil (in zijn eigen woorden) zeggen met veel ‘grote woorden’ en ‘zonder empirische onderbouwing’. In dit boek laat hij zien hoe al sinds Kant een scheiding is ontstaan tussen natuur en samenleving, tussen werkelijkheid en subjectiviteit. Deze onderscheiding werd aan de ene kant als zeer problematisch ervaren, maar aan de andere kant als min of meer onvermijdelijk gezien. Zo proberen allerlei filosofen sindsdien deze ‘moderne dimensie’ te overwinnen, maar slagen ze er alleen maar in om de twee polen steeds definitiever van elkaar te vervreemden. Latour pleit daarom voor een ‘symmetrische antropologie’: we moeten onze eigen cultuur en die van vroeger en elders op dezelfde manier onderzoeken en we moeten onderzoeken wat de ‘geschiedenis’ van (de geconstrueerde) objecten en feiten is.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media