Geloof

We leven in een tijd die zichzelf ziet als overtuigingsloos.

Gerko Tempelman in Ongeneeslijk religieus (2018)

De ondertitel van het boek van filosoof en theoloog Gerko Tempelman is lastig weer te geven, omdat hij hierin een grapje uithaalt wat postmodernisten wel vaker doen: de doorhaling. In het lettertype van de rest van de omslag staat er: ‘Hoe God verdween uit onze wereld en waarom steeds meer filosofen zeggen dat-ie terug is.’ Vervolgens is ‘onze wereld’ als het ware met potlood doorgestreept en staat daarboven: ‘mijn leven.’ En beide lezingen dekken de lading. Het is een zeer persoonlijk verslag van zijn gelovige jeugd, zijn twijfels, maar ook zijn lezing van postmoderne denkers als Derrida en Caputo, die hij aardig toegankelijk weet te maken.

Het citaat is afkomstig uit een bespreking van de ideeën van Slavoj Žižek. Deze meent dat mensen tegenwoordig niet verlichter zijn dan vroeger, maar juist meer dan ooit blind zijn voor hun eigen overtuigingen, juist omdat ze menen ‘overtuigingsloos’ te zijn. Veel mensen zeggen nergens in te geloven, maar uit hun handelen blijkt onvermijdelijk het tegendeel. Daar blijkt dat we nog altijd door en door ideologisch zijn, onder meer in ons geloof in de vrije markt.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Filosofen en rabbijnen zijn het eens: Spinoza blijft vervloekt.

Paul Steenhuis in NRC Handelsblad, 7 december 2015

In 1656 sprak de Portugees-joodse gemeenschap in Amsterdam wegens ‘gruwelijke ketterijen’ een banvloek uit over de filosoof met dezelfde afkomst: Baruch de Spinoza (Latijn: Benedictus de Spinoza; Portugees: Bento de Espinosa (of d’Espinosa) 1632-1677). Spinoza geloofde namelijk niet in de goddelijke openbaring en in een straffend en belonend opperwezen. Na bijna 360 jaar werd in 2015 in de Rode Hoed in Amsterdam gesproken over de vraag of die banvloek niet eens moest worden opgeheven.

Zowel de religieuze autoriteiten als de internationale wijsgerige experts vonden ten slotte dat daar geen aanleiding voor was. De Britse historicus Jonathan Israel, die Spinoza kroonde tot de grondlegger van de ‘radicale verlichting’ en hem daarmee ‘actualiseerde’, betoogde bijvoorbeeld dat Spinoza’s ideeën over democratie en vrijheid van meningsuiting ook in de Republiek in de ban werden gedaan. Herman Philipse vond dat die verbanning nog wel meeviel als je bedacht dat katholieke ketters in die tijd nog op de brandstapel kwamen.

De opheffing van de banvloek was dus niet nodig (Spinoza accepteerde zijn uitstoting ook zelf) en kerkrechtelijk ook onmogelijk: je moest daar binnen dertig dagen bezwaar tegen maken, en je moest spijt hebben.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Het geloof en de moraal gaan aan de logica vooraf en vormen er het eigenlijke fundament van.

Harry Mulisch in De compositie van de wereld (1980)

De compositie van de wereld (1980) is het essayistische complement van een van de bekendste romans van de Nederlandse schrijver Harry Mulisch (1927–2010): De ontdekking van de hemel (1992). Op 8 januari 2007 kreeg Mulisch een eredoctoraat voor zijn filosofische hoofdwerk, waarin hij aantoont dat het octaaf (de muziek) ten grondslag ligt aan zo’n beetje alles.

Hij begint echter met een fundamentele bespreking van het principe van de tegenspraak, dat volgens hem eigenlijk het principe van de verboden tegenspraak is. Herakleitos heeft gezegd: ‘Wij zijn en wij zijn niet’, en alle filosofen na hem hebben geprobeerd dit te bestrijden. Aristoteles was daarin het strengst. Volgens hem is het onmogelijk om van mening te verschillen over het ‘beginsel van de fundamenteelste betekenis onder alle beginselen’: iemand kan niet, op dezelfde wijze op hetzelfde moment, zeggen dat een ding iets is en dat het iets niet is. Maar Aristoteles besefte ook dat het niet mogelijk is om dit te bewijzen. Daarom vindt hij dat vragen om een bewijs getuigt van een gebrek aan intelligentie. Het is dus niet alleen onbewezen, maar ook onbewijsbaar, constateert Mulisch. We moeten geloven dat het zo is. Het is dus een dogma en een verbod (men mag er niet aan twijfelen) ineen. Zo bewijst Mulisch dat geloof en moraal het fundament van de logica vormen.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Credo quia absurdum = ik geloof (het) omdat het ongerijmd is.

Tertullianus

De Latijnse uitdrukking ‘credo quia absurdum’ wordt toegeschreven aan kerkvader Tertullianus (ca. 160–230 n.Chr.). Maar in zijn De Carne Christi zegt hij het toch anders: ‘De zoon van God is gestorven, credibile est, quia ineptum est (dit is geloofwaardig, omdat het absurd is), En eenmaal begraven herrees hij; certum est, quia impossibile (dit is zeker, omdat het onmogelijk is).’ Journalist en schrijver H.L. Mencken verklaarde het gebruik van deze redeneervorm uit het feit dat Tertullianus van oorsprong advocaat was …

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Credo … absurdum = ik geloof (het), het is ongerijmd.

Søren Kierkegaard

In zijn proefschrift constateert de Nederlandse filosoof Jan Sperna Weiland (1925-2011) dat Kierkegaard (1813-1855) vond dat wanneer je de aan Tertullianus toegeschreven uitspraak credo quia absurdum (ik geloof omdat het ongerijmd is) serieus nam, je er geen redeneervorm van kon maken. Daarmee suggereer je immers dat het niet ongerijmd is, want je hebt er een reden voor (namelijk dat je er geen reden voor hebt). En voor Kierkegaard is geloven: ‘zich godvruchtig en onvoorwaardelijk onderworpen willen verweren tegen de ijdele gedachte van te willen begrijpen en tegen de ijdele inbeelding van te kunnen begrijpen.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Liefde gelooft alles en wordt toch nooit bedrogen.

Søren Kierkegaard in Daden van liefde (1847)

Hoofdstuk 2 van het tweede deel van het meesterwerk over de liefde van de Deense denker Søren Kierkegaard (1813–1855) begint met een citaat uit het beroemde dertiende Bijbelhoofdstuk van de eerste brief aan de Korintiërs waarin van de liefde wordt gezegd: ‘Alles verdraagt ze, alles gelooft ze, alles hoopt ze, in alles volhardt ze.’
Om uit te leggen waarom de liefde nooit bedrogen wordt terwijl ze toch alles gelooft, zet Kierkegaard de ‘ware liefdevolle’ af tegen het wantrouwen en het bedrog. Om te beginnen gaat het bij het geloven van de liefde niet om twee verschillende zaken, het handelen (geloven) en reflectie (wijsheid), maar om een en hetzelfde. ‘Wijs gesproken’ is alles geloven het domste wat je kunt doen. Het weten vertelt ons dat er altijd ten minste twee mogelijkheden zijn: iemand kan oprecht zijn of je bedriegen, maar het weten kan je niet vertellen wat er nu en hier het geval is. Het wantrouwen besluit daarom niemand meer te geloven, maar kan daarin bedrogen worden. De liefde kiest ervoor iedereen te geloven, maar als zij op een bedrieger stuit, bedriegt die alleen zichzelf. Want de ware liefdevolle geeft hem zijn liefde toch wel.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Het verwarren van het geloof (of het niet-geloof) in ‘God’ met de eisen van religie betekent het houden van de inrichting voor de kamer, de ouverture voor de opera.

Bruno Latour in Jubiler ou les Tourments de la parole religieuse (2002)

Vol schaamte bekent filosoof en wetenschapsonderzoeker Bruno Latour (1947) dat hij zijn kinderen niet kan uitleggen waarom hij zondags naar de mis gaat. Hij weet dat hij niet over religie met hen en met ons wil spreken, maar hij wil ‘religieus spreken’. Over ‘Zich verheugen – of de kwellingen van het religieuze spreken’, ‘dat is waar hij het over wil hebben, dat is waar hij het in feite niet over lijkt te kunnen hebben: het is alsof hij zijn tong verloren heeft’. Omdat het niet zo is dat de wereld zijn ‘geloof verloren’ heeft, maar dat ‘Het Geloof’ de wereld verloren heeft, wil hij niet langer geloven in zoiets als geloof.
Ooit diende het woord ‘God’ in vele filosofische traktaten als de premisse van iedere argumentatie en was diens aanwezigheid een vanzelfsprekendheid voor iedereen, maar toen de manier van leven veranderde, hadden we het woord ‘God’ moeten vertalen in zoiets als ‘onbetwijfelbaar raamwerk van het alledaagse bestaan’. Door vast te houden aan de traditionele bewoordingen verloren de geestelijken ‘de schat’ die ze wilden bewaren. ‘Betekenis gaat verloren als je stopt met die te vergaren, te verzamelen – religiere, zoals het Latijn zegt, als het over religie gaat. Maar om dit te doen moet je altijd weer bij het begin beginnen, dezelfde dingen zeggen in een compleet ander idioom.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Niets versterkt het scepticisme meer dan dat er mensen zijn die geen scepticus zijn.

Blaise Pascal in Gedachten (1667)

Behalve als wiskundig wonderkind is de Fransman Blaise Pascal (1623–1662) bekend geworden om zijn filosofische en theologische ‘gedachten’, waarvan vertaler Frank de Graaff zegt dat die niet zozeer zijn geloof uitdragen, maar blijk geven van ‘een onafgebroken strijd óm te geloven’, en dus tegen de scepsis over religieuze kwesties.
Bij Pascal moeten zijn tijdgenoten het nogal eens ontgelden. Zo zegt hij nog het meest verbaasd te zijn over het feit dat blijkbaar niet iedereen verbaasd is over zijn eigen zwakheid. Hij ziet zijn medemensen ‘vol ernst’ bezig zijn met het verkrijgen en behouden van hun positie in de samenleving, ‘alsof iedereen zeker wist waar de rede en het recht liggen’. Al deze mensen die denken dat ze van nature wijs zijn, komen natuurlijk steeds bedrogen uit, maar ze wijten dat niet aan een fundamentele tekortkoming van de mens, wiens kennis en inzicht altijd zeer beperkt zijn, maar aan een eigen vergissing of iets dergelijks hunnerzijds. Daarmee maken zij dat de sceptici uiteindelijk sterker zijn – door hun besef van eigen zwakheid – dan degenen die trots menen dat zij weten wat de bedoeling is.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

De mens gehoorzaamt alleen blind aan een geloof dat is aangepast aan zijn rationele aard.

Michael Servet in De trinitatis erroribus, libri septem. Per Michaelem Serveto, alias Reves ab Aragonia, Hispanum. Anno MDXXXI (Haguenau, 1531)

De Spaanse arts en theoloog Michael Servet (geboren als Miguel Serveto, 1511-1553), tijdgenoot van Johannes Calvijn, ontwikkelde ideeën over de heilige Drie-eenheid die afweken van de officiële leer, en daar moest je mee oppassen. Zo was bijvoorbeeld Jezus volgens hem geen godheid, maar een ‘voorbeeldig mens’ en de Heilige Geest een kracht. Na zijn vlucht voor de kerkelijke autoriteiten in Frankrijk woonde hij in 1553 in Genève een dienst bij die werd geleid door Calvijn zelf. Deze liet hem arresteren, en toen hij weigerde zijn afwijkende ideeën op te geven, drong Calvijn aan op de zwaarst denkbare straf. Op 25 oktober van dat jaar werd hij levend verbrand.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

De waarheid kan niet bewezen worden. De waarheid bewijst al het andere.

Leo Tolstoj in Mijn kleine evangelie (1883, 2002)

Er zijn meer pogingen gedaan om de essentie van de Bijbelse evangelies van Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes tot een geheel te vormen, maar er was de visie en het talent van de Russische schrijver Leo Tolstoj (1828-1910) voor nodig om daar in zekere mate in te slagen. Het begon ermee dat Tolstoj toen hij vijftig was zichzelf en alle wijzen in zijn omgeving vroeg wie hij was en waar de zin van zijn leven uit bestond. Hij kreeg alleen maar antwoorden die hem zeer deprimeerden: dat hij een toevallige verzameling deeltjes was en dat het leven geen zin had. Maar dan realiseert hij zich dat hij als kind, toen hij nog geloofde, wel wist wat de zin van het leven was, en dat de mensen om hem heen die nog wel geloven (‘de meerderheid van hen die niet door rijkdom werden verdorven’), een waarachtig leven leiden.
Bij het citaat verwijst Tolstoj naar Johannes 10:1-3, de gelijkenis van de goede herder. De schapen herkennen de goede herder aan het feit dat hij de schaapskooi ‘door de deur’ binnengaat, en niet als een rover ergens anders naar binnenklimt. Jezus vergelijkt zichzelf met de deur van de schaapskooi: ‘wanneer iemand door mij binnenkomt zal hij gered worden; hij zal in en uit lopen, en hij zal weidegrond vinden.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Er bestaat geen gelovige houding op zich.

Paul Tillich in Religionsphilosophie (1959)

De gedachte dat er zoiets zou bestaan als een gelovige houding of handelwijze of gelovig gedrag (Verhalten) op zichzelf, komt volgens de Duits-Amerikaanse lutherse predikant en hoogleraar theologie en filosofie Paul Tillich (1886-1965) voort uit drie misverstanden over geloven. De intellectualistische misvatting is dat geloven neerkomt op het instemmen met de overgeleverde en door de Kerk gedefinieerde geloofswaarheid. Atheïsten denken daarom dat ze klaar zijn als ze die laatste licht belachelijk hebben gemaakt. Omdat die geloofswaarheid inderdaad niet te bewijzen is, rest de gelovige niets anders dan de voluntaristische misvatting aan te gaan hangen, dat geloven een kwestie is van gehoorzaamheid (‘gij zult niet twijfelen’). Als de instanties die men moet gehoorzamen vervolgens ‘alles doen wat God verboden heeft’ (van zelfverrijking tot kindermisbruik) lopen de kerken leeg, en rest de gelovige niets dan de emotionalistische misvatting dat geloven een ‘gevoel’ is (dat er meer is tussen hemel en aarde).
Om te komen tot een beter begrip van geloven, maakt Tillich onderscheid tussen voorlopige bekommernissen (concerns) en de onvoorwaardelijke bekommernis. De eersten zijn die van alle publieke domeinen van onze cultuur, zoals rechtspraak, onderwijs en economie. Daar worden geschillen uitgevochten, daar wordt les gegeven, daar wordt voor onze behoeften gezorgd. Maar in al die voorlopige bekommernissen gaat het, als het goed is, ook steeds om het onvoorwaardelijke: rechtvaardigheid, opvoeding, leven. Wie het goede doet, gelooft (blijkbaar).

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

‘Naar uw medisch oordeel leed de overledene dus aan goed-zijn? Was dat het psychologische defect dat leidde tot haar dood?’

Uitspraak in Breaking the waves (1996) van Lars von Trier

[bevat spoilers] Naast alle bewondering voor zijn weergaloze films roept de Deense filmmaker Lars von Trier (geb. 1956) ook veel ergernis of zelfs woede op, onder andere vanwege de manier waarop vrouwen het in zijn films te verduren krijgen. Beide reacties gelden zeker ook zijn meesterwerk Breaking the waves. De film won de grote prijs van Cannes en was voor de toonaangevende criticus Roger Ebert en regisseur Martin Scorsese een van de tien beste films van het laatste decennium van de twintigste eeuw.

De film speelt in de jaren zeventig in Noord-Schotland en gaat over de liefde van de naïef-vrome Bess, opgegroeid in een soort zwartekousenkerk, voor de wereldse Jan, hippe medewerker op een boorplatform. Bess wordt zich op zeker moment in de film bewust van haar unieke talent: ‘ik kan geloven.’ Dat geloof in haar liefde en in haar geliefde wordt haar noodlottig, zo lijkt het.

Een interessante subplot is de relatie tussen Bess en de jonge arts/psychiater van het plaatselijke ziekenhuis. Eerst ziet hij haar ‘antipsychiatrisch’ als een vrouw die lijdt onder de dood van haar vader en broer. Later slaat dat om en wil hij haar gedwongen laten opnemen in een inrichting. Uiteindelijk verliest hij zijn professionele afstand en herroept hij voor de tuchtrechter bijna zijn diagnose dat zij neurotisch of psychotisch was: ‘ik zou nu misschien gewoon een woord gebruiken als “goed”.’ Om zijn eigen hachje te redden, komt hij daar na die strenge vraag uit het citaat weer op terug.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

… echte nederigheid / De hoogste deugd, moeder van allemaal

Alfred, lord Tennyson in ‘The Holy Grail’ uit Idylls of the King (1859-1885)

Er zijn verschillende klassieke rijtjes deugden, oftewel ‘gesteldheden die weten te kiezen en het op ons afgestemde midden houden, hetwelk bepaald wordt door de rede en wel zo, als de verstandige mens dat zou bepalen’ (Aristoteles, Ethica Nicomachea, boek 2, hoofdstuk 6). Om te beginnen zijn er de vier kardinale deugden van de klassieke oudheid: wijsheid, rechtvaardigheid, gematigdheid en moed. En dan zijn er de christelijke deugden van geloof, hoop en liefde (‘maar de grootste daarvan is de liefde’, 1 Kor. 13:13), die in de katholieke traditie worden gecombineerd met de klassieke deugden tot de tegenhangers van de zeven hoofdzonden.
In de Griekse tragedies is de grote zonde die de held ten val brengt vaak hybris, overmoed of hoogmoed, met name ten opzichte van de goden. In de eerdergenoemde traditie staat daar de deugd van de (Griekse) phronesis of (Latijnse) prudentia tegenover, die behalve als wijsheid ook wel vertaald worden als voorzichtigheid of verstandigheid. In die laatste betekenissen klinkt nog sterker de verwantschap met nederigheid door: weten wat je te doen staat, maar ook wanneer je je plaats moet kennen. Misschien is dat wel de verklaring voor de bevinding (Pelin Kesebir in Journal of Personality and Social Psychology, april 2014) dat wie nederig is, minder angst voor de dood kent.


Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Mijn eerste daad van vrije wil is dat ik geloof in vrije wil.

William James in zijn dagboek op 30 april 1870

Deze ferme geloofsdaad stelde de Amerikaanse denker William James (1842-1910) na lezing van de Essais van de in Nederland nauwelijks bekende Franse filosoof Charles Bernard Renouvier (1815–1903). In zijn dagboek noemt hij dit inzicht het gevolg van een ‘crisis’ in zijn leven. Renouvier definieerde de vrije wil als ‘het vasthouden aan een gedachte omdat ik dat verkies, ook als ik andere gedachten heb’. James zag geen reden om deze vrije wil als een ‘illusie’ te zien en daarom besloot hij er ‘voorlopig – tot volgend jaar –‘ van uit te gaan dat het ook geen illusie was. Als je weet dat uit onderzoek blijkt dat het geloof in onvrijheid van de wil leidt tot immoreler gedrag, en als je weet dat James ‘waarheid’ definieerde als ‘wat beter voor ons is om te geloven’, dan zou hij zeker vinden dat het beter zou zijn als wij zijn geloof delen.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

De vriendschap is een kapitaal waarvan de rente nooit verloren gaat.

Johann Georg Hamann in ‘An J.G. Lindner, 1756’ (1905)

Kierkegaard noemde de Duitse filosoof Johann Georg Hamann (1730–1788) ‘zonderling’ (maar dat bedoelde hij als een compliment!). Hamann was afkomstig uit Koningsbergen, de stad waar Immanuel Kant – letterlijk – zijn hele leven doorbracht en wordt gerekend tot de ‘geloofsfilosofen’, samen met onder anderen Schleiermacher en Herder.
Onder invloed van David Hume stelde Hamann zich op het standpunt dat de filosofie moet uitgaan van de zintuiglijk ervaren werkelijkheid. Met name Hamann’s opvatting dat wij als mensen eerst en vooral geboren worden in een ‘taalwerkelijkheid’, die vervolgens ons denken bepaalt, is opmerkelijk. In zijn nadruk op de fundamentele betekenis van ons spraakvermogen, wijst hij vooruit naar 20ste-eeuwse taalopvattingen van bijvoorbeeld Wittgenstein, maar ook van de structuralisten.
Zijn visie op de vriendschap als kapitaal, sluit aan bij een andere, nog recentere, opvatting (van bijvoorbeeld managementgoeroe Stephen Covey) dat wij mensen bij elkaar een ‘emotionele bankrekening’ hebben. Als je te veel van het kapitaal ‘opneemt’ (door gunsten te vragen of iemand te benadelen), kan dat ten koste gaan van de vriendschap, en dan lopen de rente-inkomsten ook terug …

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Idealen zijn essentieel voor het overleven.

John Herschel Glenn jr.

Ludwig Binswanger heeft ooit verteld dat Sigmund Freud zelf toegaf dat hij zich altijd had beperkt tot de ‘begane grond en de kelder’ van het psychische bouwwerk. In Psychotherapy and existentialism stelt de Oostenrijkse neuroloog en psychiater Viktor Emil Frankl (1905–1997) dat er daarom naast de Freudiaanse ‘dieptepsychologie’ ook een ‘hoogtepsychologie’ nodig is, die moet gaan over het ‘hogere streven’ van de mens naar zin en betekenis.
Hij vindt een dergelijke ‘hoogtepsycholoog’ in de persoon van ruimtevaarder John Herschel Glenn jr. (geb. 1921). Glenn was de derde Amerikaan in de ruimte en de eerste die in een baan om de aarde vloog. Later zat hij 25 jaar als Democraat in de senaat voor de staat Ohio. Hij meende dat er een basis van overtuigingen en geloof nodig was, die sterk genoeg was om mensen boven zichzelf uit te laten stijgen en te leven en te sterven voor een hoger doel dan hun eigenbelang. Of sterker nog: zonder idealen zouden wij niet kunnen overleven.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Het wonder dat de wereld, het rijk van het menselijk doen en laten, redt van zijn normale, natuurlijke verval is uiteindelijk het feit van de nataliteit, waarin het vermogen tot handelen ontologisch geworteld is.

Hannah Arendt in The Human Condition (1958)

Misschien kon het ook alleen maar een vrouw zijn, die op een filosofisch niveau aan de orde stelde dat het menselijk bestaan niet alleen een ‘zijn-tot-de-dood’ (Heidegger) is of e

en oefening in sterven (Socrates), maar dat er ook altijd weer nieuwe mensen geboren worden en daarmee een nieuw begin, nieuwe handelingen. Alleen als mensen dit volledig tot zich door laten dringen, houden ze geloof en hoop, ‘die twee wezenlijke kenmerken van het menselijk bestaan die de Griekse oudheid volledig heeft genegeerd’.

En misschien kon het ook alleen maar een Joodse filosoof zijn, die meende dat het inzicht dat Jezus van Nazareth had in het wonder dat ‘de daad’ is, qua originaliteit en uniciteit alleen vergelijkbaar is met Socrates’ inzicht in de mogelijkheden van het denken. Net als Jezus meent Arendt (1906–1975) dat het stellen van een maatschappelijke daad het enige wonder is tot het doen waarvan de mens in staat is, en dat de kracht van de vergeving even groot is als de kracht van het doen van wonderen. Laat de kinderen tot Hem komen …

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

De waarheid kan niet bewezen worden. De waarheid bewijst al het andere.

Leo Tolstoj in Mijn kleine evangelie (1883, 2002)

Er zijn meer pogingen gedaan om de essentie van de Bijbelse evangelies van Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes tot een geheel te vormen, maar er was de visie en het talent van de Russische schrijver Leo Tolstoj (1828-1910) voor nodig om daar in zekere mate in te slagen. Het begon ermee dat Tolstoj toen hij vijftig was zichzelf en alle wijzen in zijn omgeving vroeg wie hij was en waar de zin van zijn leven uit bestond. Hij kreeg alleen maar antwoorden die hem zeer deprimeerden: dat hij een toevallige verzameling deeltjes was en dat het leven geen zin had. Maar dan realiseert hij zich dat hij als kind, toen hij nog geloofde, wel wist wat de zin van het leven was, en dat de mensen om hem heen die nog wel geloven (‘de meerderheid van hen die niet door rijkdom werden verdorven’), een waarachtig leven leiden.

Bij het citaat verwijst Tolstoj naar Johannes 10:1-3, de gelijkenis van de goede herder. De schapen herkennen de goede herder aan het feit dat hij de schaapskooi ‘door de deur’ binnengaat, en niet als een rover ergens anders naar binnen klimt. Jezus vergelijkt zichzelf met de deur van de schaapskooi: ‘wanneer iemand door mij binnenkomt zal hij gered worden; hij zal in en uit lopen, en hij zal weidegrond vinden.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Anbidden is geleuvn met de moond vool taan.

Anne van der Meiden tijdens Twentse Deenst, 3 januari 2010 in de Stifstkerk te Weerselo

Zo eindigde de preek van Anne van der Meiden (1929) tijdens de dienst waarin werd herdacht dat hij vijftig jaar eerder voor het eerst was voorgegaan in het Twents. Maar hij gebruikt de Nederlandse vertaling ervan ook als slotzin van een betoog waarin hij zich keert tegen het voorstel om de synode van de protestants-christelijke kerk te laten debatteren over de vraag of God al dan niet bestaat. ‘Alsof je daarover vergadert!’ Van der Meiden hoopte dat ‘ook als God niet bestaat’ Hij die discussie zou verhinderen.

Overigens meent de theoloog en voormalig hoogleraar public relations wel dat God bestaat, maar ‘op een of andere manier, in teksten die mensen schreven, in gebeden, in schilderijen en muziek, maar het hoe blijft schimmig. Zoals een oud-collega in de communicatiewetenschap het eens formuleerde: sommige soorten van communicatie (ook binnen het geloof) over sommige soorten onderwerpen hebben bij sommige mensen op sommige soorten ogenblikken sommige effecten – maar welke weten we niet. En zo laten we het maar. Anders hebben we niets meer om te aanbidden. En aanbidden is geloven met de mond vol tanden.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Agnosticisme is een manier om niet langer te geloven in het idee van geloof.

Bruno Latour in Petite réflexion sur le culte moderne des deux faitiches (1996)

Bruno Latour (geboren 1947) probeert een antropologie van de moderne mens te ontwikkelen. Hij benadert wetenschappers op dezelfde manier als waarop een cultureel antropoloog een ‘primitieve stam’ bestudeert. Hij laat zien dat het succes van de wetenschappen heel anders verklaard kan worden dan op grond van de overtuiging dat alleen wetenschappers rationeel zijn en daardoor toegang hebben tot de echte werkelijkheid. Steeds weer proberen zijn critici hem vast te pinnen op een keus voor rationaliteit of voor geloof, voor realisme of relativisme. Deze drang heeft hij zelf weer geprobeerd te analyseren (onder andere in Pandora’s hope, 1999), maar intussen gaat hij gewoon verder met het ontwikkelen van een ‘niet-moderne antropologie’. In een poging om de symmetrie te herstellen tussen de manier waarop wij tegen andere culturen aankijken, probeert hij ook over goden na te denken zonder te geloven in rationaliteit, maar ook niet in ‘geloof’. Voorheen kon hij gewone wetenschapsfilosofen nog wel eens op de kast krijgen door te stellen dat de overtuiging dat het DNA al bestond vóórdat het was ontdekt ‘een respectabel geloof’ is. Maar later probeert hij te bedenken wat de consequenties zijn van de opheffing van het onderscheid tussen geloof en weten.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Fundamentalisme begint altijd met geloof in een fundament; zo’n fundament kan dus nooit fundament zijn voor dat geloof.

O.D. Duintjer in Onuitputtelijk is de waarheid (2002)

De voormalige hoogleraar wijsbegeerte aan de Universiteit van Amsterdam schrijft over de zeer persoonlijke ervaringen die een ‘blijvende laag’ vormen in de ‘archeologie van zijn ziel’, en daarmee zijn denken mede bepaald hebben. Zijn ideeën over ‘fundamentalisme’ zijn van ver vóór de huidige aandacht voor dat verschijnsel in de media. In feite beschouwde hij elke ‘verdoezeling van de elementaire grondeloosheid’ van ons bestaan als fundamentalistisch. Hoewel hij zijn denken in die tijd wel karakteriseerde als een ‘filosofie van de niet voltrokken zelfmoord’, is hij zich juist gaan bezighouden met het eigenaardige verschijnsel van de ‘levensbeaming’ of ‘-aanvaarding’: waarom staan we ’s ochtends op en in welke mate kunnen we ons openstellen voor de ervaringen die we gaan opdoen, de ontmoetingen die we zullen hebben, voor wat er verder op onze weg komt. Het is met een ‘open bewustzijn’ dat bijvoorbeeld taal en cultuur door het kind worden aangeleerd, maar dit primaire aspect van het leven valt niet samen met een bepaalde cultuur. Daarom biedt deze gedeelde geesteshouding mogelijkheden voor mensen uit verschillende culturen om tot een zekere verstandhouding te komen.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Ik beschouw natuurkundigen als de laatste priesters van de civilisatie. Natuurkundigen zijn de zakkenrollers van God. In ernst: er is één ding dat geen natuurkundige kan bewijzen, en dat is dat de natuur een orde heeft.

Abraham Pais in Vrij Nederland (5 augustus 1995)

Dat de natuur een orde heeft is al generaties lang een uitgangspunt voor de fysici, ging de bekende theoretische fysicus Abraham Pais (1919-2000) verder. Hij werkte onder anderen met grootheden als Einstein, Bohr, Oppenheimer, Dirac en Feynman. In zijn latere leven werd hij vooral beroemd vanwege zijn biografieën van beroemde natuurkundigen. Zo schreef hij Subtle is the Lord (1982) over Albert Einstein. Enkele jaren voor zijn dood publiceerde hij ook een autobiografie.
In het geciteerde interview stelt hij dat natuurkundigen geloven dat er vooruitgang blijft komen in de wetenschap, dat de orde van de natuur steeds meer en beter in beeld komt. Hij gaat zelfs zo ver om te zeggen dat het ‘in zekere zin een religieus geloof’ is. Overigens hoeft dat niet helemaal te verbazen. De theoretische natuurkunde van de afgelopen honderd jaar raakt vaak aan zeer metafyische kwesties van werkelijkheid, tijd en ruimte. En zei Einstein niet in reactie op de statistische benadering van de quantummechanica dat God niet dobbelde.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Bij ieder moreel of intellectueel offer dat men doet, raakt men dieper geïnvolveerd.

Sir Karl R. Popper in zijn Autobiografie (1974)

In zijn jeugd was Karl Popper gedurende drie maanden communist, zoals velen van zijn leeftijd en in zijn positie gegrepen door de beloften van de Russische Revolutie. Hij las Lenin en Marx en was onder de indruk van de marxistische theorie, het wetenschappelijk socialisme. Na een incident bij een demonstratie van arbeiders, waarbij dodelijke slachtoffers vielen, werd Popper echter een fel tegenstander van het communisme, iets wat hij als een van de belangrijkste gebeurtenissen in zijn leven beschouwde. Hij komt tot de conclusie dat communisme een geloof is, een geloof in de belofte van een betere wereld. Hij zegt later dat als dit geloof zou kunnen samengaan met individuele vrijheid, hij nog altijd socialist zou zijn. Maar het belang van zijn ervaring in 1919 zit vooral in de ontdekking dat hij onkritisch en dogmatisch een theorie had aanvaard. Dogmatisch, want fouten die hij zag in de retoriek van de marxisten had hij verdrongen. Hij ontdekte bovendien bij hemzelf en bij anderen dat wanneer je je moreel of intellectueel compromitteert, de betrokkenheid juist toeneemt en daarmee ook het dogmatisme. Later ontdekt hij bovendien dat de marxisten een immuniseringsstrategie hanteren die er op neerkomt: ‘wie het wetenschappelijke socialisme bekritiseert, is een bourgeois.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media