Multatuli
Wie tevreden is over zijn arbeid, heeft reden tot ontevredenheid over zijn tevredenheid.
Multatuli, idee 61 uit Ideeën (1862)
Omnis comparatio claudicat’ (‘Elke vergelijking gaat mank’)
Latijns spreekwoord
‘Natuurlyk,’ zegt Multatuli (1820-1887) in Idee 134, ‘anders was ’t similitudo. Gelykheid zou de Gelykenis doen vervallen.’ Maar hij vindt ook dat je bij het proberen te begrijpen van de bedoeling van iemand die een vergelijking, gelijkenis of parabel gebruikt ‘van goeden wille’ moet zijn. Hij geeft het voorbeeld van een vrouw die de ‘schone parabel van Jezus over het ’t berouwhebbend kind’ (Lucas 15:11-32) verwerpt omdat het immers gaat over een verloren zoon en zij is zelf een dochter… ‘Zo-iets ontmoet men veel, en ik houd er niet van.’
De Vlaamse dichter Omer Karel De Laey (1876-1909) gebruikt het spreekwoord in een gedicht (‘Latijn’) over Dijks, een student ‘die bitter / weinig geestvermogens had, / maar, benevens sterke vuisten, ’n fameuze maag bezat’. Hij wordt door zijn vrienden ook wel ‘porcus’ (‘of – in ’t Vlaemsch gesproken – zwijn’) genoemd.
hadde ik niet onthouden dat,
zeide Dijks gelaten, omnis
comparatio claudicat.
van drie woordekens Latijn,
de geringste geesten zelve,
philosophen kunnen zijn.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Dat is het ironische van de ironie: dat zij het plotseling niet meer is.
In een passage in De taal der liefde (1972) noemt Reve Harry Mulisch de ‘hoofdhetser’ van degenen die hem racisme verwijten. ‘Zelf is hij een bastaard,’ schrijft Reve, ‘die door een alpineus goro goro tiepe (…) bij een Jemenitiese water & vuur vrouw is verwekt. Bij vermenging komen de slechtste eigenschappen van de paarders op de voorgrond, dat is bekend. Het muildier is onvruchtbaar.’ Omdat Mulisch vindt dat er een gaslucht opstijgt uit deze passage, concludeert hij dat Reve ‘door de dubbele bodem van de ironie is gezakt’. Ironie betekent het tegenovergestelde zeggen van wat je bedoelt, op zo’n manier dat de ander dat doorziet. Maar als je daar te lang mee doorgaat, word je vanzelf wat je eerste ‘speelde’. Volgens Mulisch is Reve een schrijver geworden zoals zijn personage Frits van Egters in De avonden denkt dat een schrijver moet zijn. Het vreemde aan Reve is dat hij alle verantwoordelijkheid voor de uitspraken in zijn boeken, ook als dat duidelijk brieven zijn die door hem geschreven en verzonden zijn aan echte mensen, afwijst op grond van ‘stijl’, et cetera. Terwijl echte grote schrijvers, zoals Multatuli, juist klagen dat niemand ingaat op wat ze beweren, maar alleen zeggen dat het ‘zo mooi geschreven is’.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media