Communicatie

Dierverzorgers hebben over het algemeen een hogere dunk van de geestelijke vermogens van mensapen dan de filosofen en psychologen die over het onderwerp schrijven.

Frans de Waal in De aap in ons (2005)

Dit tekende de Nederlandse primatoloog Frans de Waal (1948) op uit de mond van taalonderzoeker Charles Menzel tijdens een livedemonstratie van de communicatieve vermogens van chimpanseevrouwtje Panzee. Menzel had duidelijk zichtbaar voor Panzee lekkernijen verstopt in een bossig stuk in de buurt van haar kooi. Zij kon er niet bij en moest dus de verzorgers duidelijk maken waar het snoepgoed verstopt was (en dat ze het aan haar moesten geven), waarbij ze soms van de onderzoekers moest wachten tot de volgende dag. Deze verzorgers wisten niets van het experiment, maar Panzee wist hun al gauw duidelijk te maken waar ze moesten zijn en waarom. Met behulp van haar wenken, gesnuif en kreten kostte het de verzorgers geen moeite om het verborgen voedsel te vinden. Uit het experiment blijkt dat chimpansees wel degelijk een besef hebben van verleden en toekomst en uitstekend in staat zijn tot communicatief gedrag. Om echter in haar opzet te slagen, was het wel nodig dat Panzee te maken had met mensen die haar serieus namen. Gelukkig voor haar waren er geen filosofen of psychologen aanwezig die alleen maar uit waren op het bevestigen van hun hypothese dat dat geen enkele zin had bij zo’n beest.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Communicatie is de conditio sine qua non van de menselijke existentie.

Paul Watzlawick in Wie weet is het ook anders – Over de techniek van de therapeutische communicatie (1978)

De Latijnse uitdrukking conditio sine qua non betekent ‘voorwaarde zonder welke (het gevolg) niet (zou ingetreden zijn)’. Volgens de Oostenrijks-Amerikaanse psycholoog en communicatiewetenschapper Paul Watzlawick (1921–2007) weten we al heel lang dat communicatie een noodzakelijke voorwaarde is voor het menselijk bestaan. Hij verwijst naar een gruwelijk experiment, uitgevoerd door de keizer van het Heilige Roomse Rijk, Frederik II (1194–1250), en opgetekend door diens biograaf pater Salimbene van Parma. Frederik wilde antwoord op de vraag naar de oertaal van de mensheid. Hij liet daarom een aantal zuigelingen grootbrengen door voedsters, die de kinderen uitstekend moesten verzorgen, maar nooit met hen mochten spreken. Door dit ‘taalvacuüm’ hoopte de keizer te kunnen vaststellen of de kinderen spontaan Grieks, Latijn of Hebreeuws gingen spreken. Het experiment bleef onbeslist: de kinderen stierven één voor één.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Men kan zich niet níét gedragen

Paul Watzlawick, Janet Helmick Beavin & Don D. Jackson, De pragmatische aspecten van de menselijke communicatie (1967, 1970)

Volgens Paul Watzlawick (1921-2007) en zijn collega’s is dit kenmerk van gedrag, namelijk dat het geen tegenstelling heeft, een eigenschap

‘die nauwelijks fundamenteler zou kunnen zijn en derhalve vaak over het hoofd wordt gezien’. Er bestaat dus niet zoiets als ‘niet-gedrag’. Nu kun je stellen dat elke gedraging in een situatie waar interactie plaatsvindt, een ‘berichtwaarde’ heeft. Ook degene die in een druk café, alleen aan een tafeltje, zijn ogen sluit, stuurt daarmee een bericht de wereld in: ‘ik wil niet gestoord worden’ (of juist wel, dat weet je niet). Dat betekent volgens de genoemde auteurs dat het niet mogelijk is om níét te communiceren. Of wij ons daar nu bewust van zijn of niet, of we het willen of niet, wij zenden altijd boodschappen uit, alleen maar door in de buurt van anderen te zijn. De auteurs verklaren vervolgens de ‘vreemde boodschappen’ van schizofrene mensen als evenzoveel manieren om precies dát te doen: niet-communiceren.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Wanneer de veroordeling vaststaat, is er geen vrijheid, dus geen individualiteit en daarmee is oordeelsvorming – wat de eigenlijke betekenis is van het woord kritiek – uitgesloten.

F. van Raalten in Eenzaamheid & communicatie (1982)

Voor Van Raalten is de wijsgerige antropologie ‘een verhandeling over de verhouding van de mens tot zichzelf en over de ervaringen die een mens in die verhouding met zichzelf opdoet’. Individualiteit is zelf echter het hoogste principe van onze cultuur, de ‘rechten van de mens’ bijvoorbeeld zijn vooral rechten van de mens als individu. Dat betekent dat individualiteit zelf het criterium wordt om te bepalen of we juist spreken over de verhouding van de mens tot zichzelf. Denkers die de (waarde van de) individualiteit van de mens afwijzen, zullen dus alles wat een wijsgerig antropoloog als Van Raalten zegt over eenzaamheid en communicatie bij voorbaat verwerpen. Van Raalten denkt daarbij bijvoorbeeld aan een marxist (de mens wordt bepaald door zijn positie in de samenleving) of een behaviorist (alleen gedrag is reëel), maar ook aan een positivist als Comte (alleen de natuurwetenschap levert kennis) of een naturalist als Nietzsche (de mens is een soort instrument van de wil tot macht). In al die gevallen is een gesprek eigenlijk niet meer mogelijk, omdat van te voren vast staat dat je bijdrage aan het gesprek zelf bepaald wordt door krachten waar je geen vat op hebt.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media