Poëzie

… het verleden moet net zozeer door het heden worden veranderd als het heden is geleid door het verleden.

T.S. Eliot in Tradition and the individual talent (1921)

Volgens de Amerikaans-Britse dichter T.S. Eliot (1888-1965) gaat het bij historisch besef niet alleen om een beeld van ‘de verledenheid’ van het verleden, maar ook van het heden ervan. Hierdoor word je als schrijver gedwongen om niet alleen te schrijven te midden van je eigen generatie, maar alsof de hele Europese literatuur vanaf Homerus tegelijk bestaat. Als vanzelf wordt een nieuw kunstwerk afgezet tegen alle kunstwerken die al eerder werden gemaakt, maar door het nieuwe kunstwerk en de verhouding die dat inneemt tegenover alle andere kunstwerken uit de geschiedenis, veranderen ook alle kunstwerken die eraan voorafgingen. ‘Een dichter die zich hiervan bewust is, zal zich bewust zijn van grote problemen en verantwoordelijkheden.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Het gedicht van het verstand is filosofie.

Novalis in Werke. Tagebücher und Briefe (1978)

Hoewel Novalis, pseudoniem van Georg Friedrich Philipp Freiherr von Hardenberg (1772–1801), vooral bekend is als romantisch dichter en schrijver, meent hij dat de mens zonder filosofie ‘in zijn wezenlijke krachten verdeeld’ blijft. Zonder filosofie blijft de dichter onvolmaakt en zonder filosofie blijft het denken onvolmaakt – dan wordt iemand louter ‘oordeler’.
Dat neemt niet weg dat Novalis vindt dat de academische filosofie de ware wijsbegeerte eerst heeft doodgeslagen en die vervolgens heeft ontleed tot losse stukken. Tevergeefs probeert men die vervolgens weer aan elkaar te plakken. In zijn eigen tijd, die van de Verlichting, ziet hij dat de filosofie weer levendig wordt. Want wat filosofie moet zijn, drukt hij uit in twee neologismen: filosofie is ‘deflegmatiseren’ (doorbreken van de onverstoorbaarheid en gelijkmatigheid) en ‘vivificeren’ (levend maken).

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Ach! waarom heeft natuur geen Maagden toegestaan, / Op ’t mannelijke spoor in Pallas koor te gaan?

Clara Feyoena van Raesfelt-van Sytzama in Aan een wijsgeer (1749)

De dichteres Clara van Sytzama (1729-1807), dochter van de heer van Bellingweer, kreeg als adellijke juffrouw weliswaar een leermeester toegewezen, maar toen zij verliefd op hem werd, mochten zij niet trouwen. Haar geliefde Justus overleed kort daarna aan tbc. Clara was toen negentien en bleef haar leven lang gedichten schrijven over deze onmogelijke liefde.
Uit het gedicht Aan een wijsgeer blijkt dat zij haar traditionele plaats wist of dat zij wist dat veel mannen, zelfs wijsgeren, toentertijd verlangden dat intelligente dames desalniettemin hun plaats wisten. Zij verzucht tegenover haar vriend ‘Amyntas’ dat hij haar met zijn door Wolf en Leibniz geïnspireerde gedachten tot filosoferen aanzette, maar dat aan vrouwen blijkbaar slechts de lichamelijke schoonheid gegeven is en niet die van de geest. Misschien wel omdat de godin van de wijsheid, Pallas Athene, geen volmaaktheid in de sterfelijke wereld duldde. Maar dat legt ook een grote verantwoordelijkheid bij de man als hij de liefde van de vrouw waard wil zijn:
Is ’t zo, gelukkig Man? leid dan de zwakke Vrouw
Zorgvuldig, bij uw licht, op ’t spoor van kunde en reeden.
Uw deugd zij onze baak: bekoor ons door uw zeeden;
Verwijfdheid toone zich in houding noch gelaat!
Onteer nooit uwe tong door laffe beuzelpraat;
Laat ons ‘t gezond vernuft in manlijke oogen leezen,
Dan zal het deugdzaam hart uw prijs, ons offer, weezen.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Zijn de hartstochten dan de heidenen van de ziel? / Alleen redenen gedoopt?

Edward Young in The Complaint, or Night Thoughts on Life, Death and Immortality (1742–1748)

Deze uitroep, afkomstig uit een lang gedicht van Edward Young (1683–1765), is het motto van het filosofische debuut van Kierkegaard (Of/of). De Engelse dichter en toneelschrijver wilde eerst graag de politiek in, maar toen dat niet lukte werd hij dominee en na een geslaagd lofdicht belandde hij aan het hof van George II. Het grootste deel van Youngs werk is vergeten, maar zijn Night Thoughts waren reeds bij verschijning een groot succes en werden onder meer vertaald in het Frans, Duits Russisch, Zweeds en Hongaars. Voor zover bekend is er geen Nederlandse versie.
Met zijn ‘melancholie en maanlicht’ was hij van grote invloed op de romantische school in de poëzie. Omdat er later brieven zijn gepubliceerd waarin Young zich niet zo als een held van de hartstochten manifesteerde, werd er openlijk getwijfeld aan de motieven van de dichter. George Eliot sprak zelfs van ‘radicale onoprechtheid’. Het lange gedicht kreeg overigens nieuwe lezers doordat Edmund Blunden in zijn Undertones of War (1928), vertelde dat het voor hem als bron van troost had gediend in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

De Poëzie mag ons ontvallen, maar één ding blijft behouden voor onze cultuur. Iets blijvends. Iets wat niemand je af kan nemen: de publiciteit.

Rudy Kousbroek in ‘Trust Poetry’, Het avondrood der magiërs (1970)

Waar vind je alle ‘attributen van de poëtische werkelijkheid’ nog, ‘het feeërieke, het magische, het wonderbaarlijke, het lyrische, het cliché en het rijm’? Volgens Rudy Kousbroek (1929) was de publiciteit, de reclame, ‘het laatste bolwerk van de Dichter’. Daar wordt ‘witter dan wit’ gewassen, daar zijn ‘heilzame ingrediënten’ die ‘inwerken’ of zich ‘direct richten tot de hoofdpijncentra’. Etenswaren zitten ‘boordevol gezondheid’, wasmiddelen ‘verjagen’ vuil, automobielen zorgen voor de ‘ultieme vrijheid’. En in 1970 was ook Rudy Kousbroek een ‘activist’, want uiteindelijk vindt hij het schandalig dat deze dichterlijke pseudowetenschap ons opgesloten houdt ‘in een wereldbeeld dat geen enkele relatie tot de wereld heeft’, dat mensen conditioneert tot ‘wezenloze koopautomaten die geloven dat het blazen op het fluitje van de stationschef de kracht is die de trein in beweging brengt’. Je kunt ook denken aan de megalomanie van sponsors van commerciële zenders, die betaald hebben voor de uitzendrechten en daarom zeggen dat ‘deze film mede mogelijk is gemaakt door’ hen.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Aangezien de natuur als directe ervaring geleidelijk uit het menselijk leven begint te verdwijnen, verschijnt ze als idee in de wereld van de dichter.

Friedrich Schiller in Over naïeve en sentimentele poëzie (1796)

Volgens de Duitse dichter, toneelschrijver en filosoof Friedrich Schiller (1759–1805) gebruikt een samenleving de kunst om haar bestaan in balans te brengen. Het was hem opgevallen dat de oude Grieken niet zoiets als ‘landschapskunst’ kenden. Hij verklaarde dat uit het feit dat zij hun dagelijks leven doorbrachten in kleine steden dicht bij de zee en de bergen. Omdat zij de natuur voortdurend om zich heen hadden, waren zij daar niet van vervreemd en hadden zij ook niet de behoefte ‘om voorwerpen te maken waarin zij de natuur konden herkennen’. Dat laatste geldt volgens Schiller wel voor een deel van zijn tijdgenoten. Zij hebben wel behoefte hebben aan zogenaamde naïeve kunst als een romantische reactie op culturele decadentie en overdreven verfijning. Het hoeft van hem dan ook geen verbazing te wekken dat ‘het land dat zich het meest in de richting van het onnatuurlijke heeft ontwikkeld, het diepst geraakt wordt door het naïeve. Dat land is Frankrijk.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Poëzie is het spontaan overstromen van krachtige gevoelens: zij komt voort uit een emotie die in rust wordt opgeroepen.

William Wordsworth in het voorwoord van Lyrical ballads (1800)

Het voorwoord dat de Engelse dichter William Wordsworth (1770-1850) schreef bij de Lyrical ballads (in eerste instantie gepubliceerd samen met Samuel Taylor Coleridge) wordt beschouwd als een van de kernteksten van de romantische literaire theorie. Wordsworth pleit daarin voor een nieuwe vorm van poëzie, die de ‘echte taal van de mensen’ gebruikt en niet langer de verwrongen stijl van de 18de-eeuwse dichtkunst. De schrijver Tim Parks (geïnterviewd in NRC Handelsblad, 27 augustus 2009) zegt zich pas sinds kort te realiseren hoe gevaarlijk die koppeling van emotie en literatuur is: voor je het weet ga je emoties opzoeken om erover te kunnen schrijven. Maar wat Parks nog verwerpelijker vindt is de overtuiging, die hij eerst ook deelde, dat literatuur een ‘levensvoorwaarde’ is, dat je geen werkelijk waardevolle ervaringen kunt hebben als je niet in staat bent om ze in woorden uit te drukken.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Een haastige man moet niet op de trage ezel van de filosofie rijden.

Erik Oger in ‘Snelheid leidt tot stilstand’, een interview met Peter Henk Steenhuis in Trouw, 3 februari 2009

In zijn boek Nachtoog: Schuine wegen van de filosofie (2009) houdt de Vlaamse filosoof Erik Oger onder andere een pleidooi voor de deugd van de traagheid. Wij westerlingen zitten permanent op de snelweg en er moet een file aan te pas komen om ons te dwingen weer stil te staan bij waar we zijn. Andere manieren om de deugd van de traagheid te beoefenen zijn volgens Oger onder meer fotografie, filosofie (maar dan zonder journalistieke deadline), poëzie of de rituelen van de religie.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media