Mensheid
Het grootste gevaar voor de filosofie is bekrompenheid wat betreft de keuze voor bewijzen.
A.N. Whitehead in Process and Reality (1927–1928)
Met dit citaat begint de Brits-Amerikaanse natuurkundige, wiskundige en filosoof Alfred North Whitehead (1861–1947) het hoofdstuk waarin hij pleit voor onpartijdig onderzoek naar de ‘ultieme idealen’ van de mensheid. In alle historische periodes zijn voorbeelden te vinden van de realisatie van dergelijke hogere doelen, zowel bij de latere ‘winnaars’ als bij de ‘verliezers’. In alle gevallen zijn er elementen aan te wijzen die onze bewondering verdienen. Er ligt grootheid in de levens van de bouwers van religieuze stelsels, maar ook in dat van de rebellen die dergelijke systemen vernietigen.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Worden wij het meest gekenmerkt door haat of door liefde?
Frans de Waal in De aap in ons (2005)
Deze en andere vragen zouden bij je op kunnen komen als je ziet dat wij onze voorouders delen met twee qua gedrag zeer uiteenlopende mensapen: de chimpansee en de bonobo. De samenlevingen van de eersten worden gekenmerkt door agressie en hiërarchie, die van de tweede door wederzijdse lustbevrediging en samenwerking. Maar volgens de Nederlandse primatoloog Frans de Waal (1948) zijn het zinloze vragen, omdat wij mensen ‘bipolaire figuren’ zijn. Het is net zoiets als vragen waarmee je het best de oppervlakte van iets kunt bepalen, de lengte of de breedte.
Toch werden westerse biologen lange tijd geplaagd door een sterk vooroordeel: om een of andere reden vonden zij onze competitieve kant ‘authentieker’ dan de sociale kant. De Romeinen zeiden al: Homo homini lupus, de mens is de mens een wolf. En volgens De Waal is dit tot op heden het uitgangspunt voor wetgeving, economie en de politieke wetenschap. Maar dit gezegde geeft niet alleen een verkeerd beeld van ons mensen, het is ook een ‘belediging’ voor de wolf, ‘een van de meest sociale en loyale samenwerkers in het dierenrijk’. Niet voor niets domesticeerden onze voorouders dit dier gemakkelijk en graag tot huisdier.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Empathie moet luisteren naar de rede als de mensheid een toekomst wil hebben.
Het woord empathie is afkomstig van het Griekse woord voor lichamelijk gevoel, maar het begrip van je inleven in de ander werd in de negentiende eeuw door de Duitse filosofen Hermann Lotze en Robert Vischer Einfühlung genoemd. De Britse psycholoog Thitchener vertaalde dat als ‘empathy’.
Net als vele anderen vindt Paul Bloom empathie een belangrijk vermogen, maar een overdreven afhankelijkheid van empathie heeft paradoxale gevolgen. Hij illustreert dat onder meer met de gevolgen van het bloedbad op de Sandy Hook-basisschool in Newton Connecticut, waar de twintigjarige Adam Lanza twintig kinderen en zes volwassenen doodschoot. Het relatief welvarende Newton kreeg ‘uit empathie’ uit het hele land pakhuizen vol knuffels en miljoenen dollars waar ze geen behoefte aan hadden. Intussen maakten veel minder mensen zich druk over de twintig miljoen kinderen in Amerika die iedere avond met honger naar bed gaan. Ook zoiets als het noodzakelijke klimaatbeleid heeft door zijn abstractie (miljoenen slachtoffers in de toekomst) te lijden van de empathie die velen voelen voor bedrijven (en hun personeel) die het principe van ‘de vervuiler betaalt’ niet zouden overleven.
Mensen mét een rede, maar zonder empathie (psychopaten) zijn eng, maar mensen mét empathie maar zonder rede brengen de toekomst in gevaar.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Indien de door Logos beheerste samenleving zich niet kan aanpassen aan de omstandigheden die zij zelf heeft gecreëerd, dan zal de volledige economische en politieke structuur van onze wereld instorten.
Ervin Laszlo (1932) werd al op zevenjarige leeftijd toegelaten tot de Fransz Liszt Akademie en debuteerde toen hij negen was met het Filharmonisch Orkest van zijn geboortestad, Boedapest. Na de oorlog vervolgde hij zijn muzikale carrière in Amerika, maar begon daar ook voor zichzelf te studeren en na te denken. In 1961 vertelde hij bij een diner na een recital (in Den Haag) aan een hem onbekende man over zijn ideeën. Deze was zeer geïnteresseerd en Laszlo gaf hem zijn aantekeningen mee. De volgende dag bleek dat het ging om de redacteur van Martinus Nijhoff. Het was het begin van een nieuwe loopbaan voor Laszlo aan diverse instituten en universiteiten, waaronder Yale.
Laszlo behandelt de geschiedenis van de mensheid aan de hand van drie mentaliteiten: Mythos, Theos en Logos. De moderne mentaliteit, die van onze tijd, wordt gekenmerkt door een ‘mechanistisch-rationeel Logos-bewustzijn’. Laszlo is niet de eerste die iets dergelijks doet, maar een belangrijk verschil is dat hij het niet laat bij het constateren van de dreigingen die onze beschaving boven het hoofd hangen, maar dat hij aanwijzingen geeft voor hoe we het beter zouden kunnen doen.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Een leven is niets waard, maar niets is een leven waard.
Arthur Koestler moet in Darkness at noon (1941) aan deze zin denken. In tegenstelling tot wat je misschien zou verwachten, zegt Koestler dat de waarde van een enkel leven in de ‘sociale vergelijking’ gelijk is aan nul, terwijl die in de ‘kosmische vergelijking’ oneindig is. Bij nul of oneindig in een vergelijking krijg je de gekste dingen: je kunt dan al gauw bewijzen dat drie gelijk is aan vijfhonderd. En dat gebeurt in elke politieke beweging die zich baseert op de overtuiging dat alles moet worden afgemeten aan het nut voor het geheel of het grootste geluk voor de mensheid (utilitarisme). Het is nu eenmaal zo dat sommige mensen denken dat de wereld er beter aan toe is als er geen Armenen of Turken, Hutu’s of Tutsi’s, joden of moslims bestaan. En wat er gebeurt als die mensen zich ‘de mensheid’ of ‘het geheel’ wanen, dat weten we allemaal. ‘En’, schrijft Koestler, ‘of de weg daarheen gepleisterd is met citaten van Rousseau, Marx, Christus of Mohammed, speelt nauwelijks een rol.’