Filosofie

Om alle inzichten (waaronder psychologische inzichten) te integreren in een coherente, werkbare kijk op de wereld – een persoonlijke filosofie – hebt u filosofie nodig.

Lou Marinoff in Geen pillen maar Plato (1999, 200)

Omdat er geen pil is die iemand helpt zichzelf te vinden, zijn doelen te bereiken of het goede te doen, schrijft Marinoff filosofie voor als oplossing voor alledaagse problemen. Bij wat hij ‘filosofische counseling’ noemt, hanteert hij de door hemzelf ontwikkelde PEACE-methode:

1. het identificeren van het Probleem;
2. nagaan welke Emoties het probleem oproept;
3. aan de hand van een Analyse bepalen welke mogelijkheden er zijn om het probleem op te lossen;
4. een stap terugzetten en de situatie overdenken (Contemplatie);
5. het bereiken van Evenwicht.
In stadium 5 begrijp je de essentie van je probleem en ben je klaar om de juiste daden te stellen. Marinoff noemt de temperamentvolle schrijver Mark Twain als een voorbeeld van iemand die deze methode min of meer vanzelf toepaste. Als hij ergens erg kwaad om was, schreef hij een sarcastische brief – om het probleem vast te stellen, zijn emoties te uiten en zijn mogelijkheden te analyseren. Vervolgens liet hij die drie dagen op de schoorsteenmantel liggen (contemplatie), waarna hij zijn evenwicht had hervonden en in alle redelijkheid kon bepalen of het wijs was om de brief ook daadwerkelijk te versturen.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : april 15, 2016
Thema's : /
Denkers : / /

… zonder filosofie wagen tegenwoordig alleen misdadigers het nog om anderen te benadelen …

Robert Musil in Der Mann ohne Eigenschaften (1952)

Volgens Ulrich, de man zonder eigenschappen in het gelijknamige boek van de Oostenrijkse schrijver Robert Musil (1880–1942), zijn ‘eigenschappen’ niet datgene wat ons tot een unieke persoonlijkheid maakt, maar vervreemden ze ons juist van onze ziel. Daarom zet hij zich (in gedachten) af tegen mannen die juist uitblinken in de edelste eigenschappen, zoals de staalmagnaat Paul Arnheim. Deze wordt gevraagd als voorzitter van het comité dat het 70-jarig ambtsjubileum voorbereidt van keizer Frans Jozef. Arnheim is niet alleen beroemd omdat hij op vele terreinen thuis is, van kunst en sport tot filosofie en economie, maar ook omdat hij zakelijk zeer succesvol is en tijdens directievergaderingen met citaten van grote schrijvers en filosofen strooit. Zijn collega-ondernemers zijn allang blij dat Arnheim hun zuivere eigenbelang weet te legitimeren met het algemeen belang door verbanden te leggen met filosofie en literatuur.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : november 22, 2015
Thema's : / / /
Denkers :

De filosoof behandelt een vraag zoals een ziekte.

Ludwig Wittgenstein in Filosofische onderzoekingen (1953, 245)

In het boek Filosofie als levenshouding (2000) legt Joachim Leilich uit dat het woord therapie dubbelzinnig is als het wordt gecombineerd met een andere term: een drugtherapie wil je van de drugs afhelpen, maar in een aromatherapie worden aroma’s juist gebruikt om je te genezen. Voor vele zogenaamde filosofische practici is het een gegeven dat filosofie heilzaam kan zijn bij bijvoorbeeld levensproblemen of ethische vraagstukken.
Voor Wittgenstein was de filosofie eerder zelf de ziekte, of misschien het symptoom, veroorzaakt door ondoordacht taalgebruik. Hij meende dat het enige wat kon worden opgelost door filosofie de filosofie zelf was. Bij een succesvolle behandeling verdwijnt de vraag. Filosofie had dus alleen waarde als zelftherapie, als een tijdelijke ladder uit de afgrond, die je weg kon gooien als je weer met beide benen op de grond stond.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : oktober 25, 2015
Thema's : / / /
Denkers : /

Een belangrijke oorzaak van filosofische ziekte: een eenzijdig dieet: men voedt zijn denken met slechts één soort voorbeelden.

Ludwig Wittgenstein in Filosofische onderzoekingen (593)

Er zitten nogal wat methodische én inhoudelijke tegenstellingen tussen Wittgenstein’s Tractatus Logico-Philosophicus (1921/1922) en zijn Filosofische onderzoekingen, dat in 1954 postuum verscheen. In de Tractatus had Wittgenstein geprobeerd om voor eens en voor altijd af te rekenen met alle filosofische problemen, die volgens hem vooral op misverstanden berustten. In de Onderzoekingen is zijn stijl niet stellend, maar tastend, onderzoekend. Zo staat hij stil bij de vraag wat het betekent om iets te ‘menen’, zoals in de uitdrukking ‘dat meent hij echt’. Als je zegt ‘Ik ben van plan weg te gaan’, dan zul je dat echt wel menen. En als je datzelfde in een andere situatie zegt, bijvoorbeeld als je herhaalt wat iemand heeft gezegd, om hem te plagen met zijn uitspraak van het Engels, dan meen je iets anders (namelijk dat die uitspraak belachelijk is). Alleen in de filosofie lijkt het volgens Wittgenstein nogal eens dat er dingen worden gezegd die iemand niet echt meent of kan menen. Terwijl je volgens hem pas achter de betekenis van begrippen kunt komen als je je verschillende situaties voorstelt waarin een uitspraak kan worden gedaan.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Datum : juni 10, 2015
Thema's :
Denkers :

Een filosoof die wegkwijnt kan in zijn poging een zuiver, onthecht verstand te worden zijn eigen streven naar het goede verhinderen.

Martha Nussbaum in De breekbaarheid van het goede (1986)

In De breekbaarheid van het goede gaat de Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum (geb. 1947) uitgebreid in op de dialoog tussen Faidros en Sokrates, die niet alleen gaat over de ziel en de liefde maar ook over retorica en de aard van de filosofie. Volgens Nussbaum komt Plato in deze dialoog terug op een aantal al te radicale stellingnames in onder meer Het Bestel (Politeia).
In de Faidros beweert Sokrates dat alleen een god kan zeggen wat een ziel precies is, maar dat de mens wel in staat is om te bepalen waarop een ziel lijkt, namelijk ‘de samengevoegde kracht van een span gevleugelde paarden en een menner’. Dat betekent dat de mens zich dus niet alleen kan richten op zijn geest (de menner), want zonder bijvoorbeeld zijn emoties en zintuigen te voeden (de paarden) weet hij misschien wel waar het span naar toe moet (het goede), maar heeft hij niet de kracht om er te komen …

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Datum : mei 21, 2015
Thema's : / / / / / /
Denkers : / / /

Wie psychische eigenschappen toeschrijft aan delen van een dier die alleen van toepassing zijn voor het (handelende) dier als een geheel, gebruikt een mereologische drogreden.

Harry Smit & Peter M.S. Hacker in Seven Misconceptions About the Mereological Fallacy: A Compilation for the Perplexed (2013)

Wittgenstein beschouwde filosofie als niet meer dan een vorm van therapie tegen begoocheling door de taal. De Britse filosoof en Wittgenstein-kenner Peter Hacker (geb. 1939) gebruikt diens ‘behandelmethode’ in het debat over de relatie tussen hersenen en gedrag of bewustzijn. Hij analyseert het werk van zogenaamde ‘neurofilosofen’, die allerlei eigenschappen van mensen (denken, redeneren, kiezen, waarnemen, etc.) toeschrijven aan hun hersenen, waarbij voor de rest van de mens geen andere rol lijkt weggelegd dan als ‘vat’ en willoze uitvoerder van zijn darwinistische brein.
Mereologie is de leer van de deel-geheelrelaties. Een mereologische drogreden is gebaseerd op een onjuist beeld van de verhouding tussen deel en geheel. Strikt beschouwd, want dat doen analytische filosofen, is het overigens geen echte ‘drogreden’, want het is geen (ongeldige) argumentatie, maar een ongeoorloofde bewering. Maar aangezien die wel verregaande consequenties heeft voor het verdere debat over de relatie tussen geest en lichaam, mag het van Smit en Hacker wel zo worden genoemd.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Datum : mei 17, 2015
Thema's : / / / / / /
Denkers : / /

De vriendschap is een kapitaal waarvan de rente nooit verloren gaat.

Johann Georg Hamann in ‘An J.G. Lindner, 1756’ (1905)

Kierkegaard noemde de Duitse filosoof Johann Georg Hamann (1730–1788) ‘zonderling’ (maar dat bedoelde hij als een compliment!). Hamann was afkomstig uit Koningsbergen, de stad waar Immanuel Kant – letterlijk – zijn hele leven doorbracht en wordt gerekend tot de ‘geloofsfilosofen’, samen met onder anderen Schleiermacher en Herder.
Onder invloed van David Hume stelde Hamann zich op het standpunt dat de filosofie moet uitgaan van de zintuiglijk ervaren werkelijkheid. Met name Hamann’s opvatting dat wij als mensen eerst en vooral geboren worden in een ‘taalwerkelijkheid’, die vervolgens ons denken bepaalt, is opmerkelijk. In zijn nadruk op de fundamentele betekenis van ons spraakvermogen, wijst hij vooruit naar 20ste-eeuwse taalopvattingen van bijvoorbeeld Wittgenstein, maar ook van de structuralisten.
Zijn visie op de vriendschap als kapitaal, sluit aan bij een andere, nog recentere, opvatting (van bijvoorbeeld managementgoeroe Stephen Covey) dat wij mensen bij elkaar een ‘emotionele bankrekening’ hebben. Als je te veel van het kapitaal ‘opneemt’ (door gunsten te vragen of iemand te benadelen), kan dat ten koste gaan van de vriendschap, en dan lopen de rente-inkomsten ook terug …

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Datum : april 26, 2015
Thema's : / / / /
Denkers : / / / / / / /

Filosofie zal zich hervinden als ze stopt om een instrument te zijn voor het omgaan met de problemen van de filosofen en een methode wordt, ontwikkeld door filosofen, voor het omgaan met de problemen van de mens.

John Dewey in The Need for a Recovery of Philosophy (1917)

Zelf noemde de Amerikaanse filosoof, psycholoog en pedagoog John Dewey (1859–1952) zijn leer ‘instrumentalisme’, maar de historici beschouwen hem als een van de hoofdfiguren in het Amerikaanse pragmatisme, naast Charles Sanders Peirce en William James.
Voor pragmatisten is de verbinding van het wijsgerig denken met de praktijk van groot belang. Dat blijkt ook uit het citaat van Dewey, die ervan uitgaat dat filosofie ons moet helpen onszelf te redden in het leven. Dewey doet een rechtstreekse oproep aan de filosofie om niet langer een in zichzelf besloten machinerie van academisch commentaar op academisch commentaar te zijn, maar om methoden te ontwikkelen die mensen helpen hun levensproblemen op te lossen. Deze omschrijving komt het dichtst in de buurt van een oproep voor het bestaan van filosofische praktijken. Vandaar dat een van de bekende voorvechters daarvan, Lou Marinoff, dit beschouwt als een van de ‘acht manieren waarop filosofie je leven kan veranderen’ (Levensvragen. Hoe filosofie je leven kan veranderen, 2004).

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Datum : december 24, 2014
Thema's : / / / /
Denkers : / / /

De filosofie zou zich als geneeskunde van de ziel nog wel kunnen handhaven, omdat de gezonden dan zouden weten dat ze hun niet tot last zal zijn.

Christoph Martin Wieland in Filosofie als levenskunst en geneeskunst van de ziel (1778)

In de uitstekende bloemlezing Over levenskunst – De grote filosofen over het goede leven (2002) heeft Joep Dohmen ook plek ingeruimd voor denkers die de gedachte dat de wijsbegeerte de mensen de kunst van het leven zou kunnen bijbrengen nogal pretentieus achten. Zo meent de Duitse schrijver Christoph Martin Wieland (1733–1813) dat mensen al duizenden jaren hebben geleefd voordat iemand op het idee kwam dat leven een kunst zou kunnen zijn. De natuur leert immers iedereen hoe te leven, al is dat leven niet altijd naar de zin van filosofen.
Nu is onze maatschappij verpest door de ‘verfijning’, en zijn lichaam en ziel volkomen ten onrechte gescheiden geraakt, en daar komt veel ellende van. Dan moet de levenskunst wel ‘oplappen en stutten, smeren en kwakzalven zo goed ze kan’ en dan is de filosofie dus ‘medicijn voor de ziel’. Maar zoals alle kunsten doet ook de filosofie zich graag belangrijker voor dan ze is en wil ze haar eigen markt scheppen door niemand toe te staan gezond te zijn: ‘Volgens haar leerstellingen en haar ideaal van gezondheid is de hele aarde één groot gekken- en ziekenhuis en verkeert niemand in zo’n blakende gezondheid dat hij haar voorschriften zou kunnen ontberen.’ Gelukkig ziet Wieland dat de natuur en de mensen zich daar niets van aantrekken en al die filosofische traktaten gewoon ongelezen laten.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Datum : november 25, 2014
Thema's : / / / / /
Denkers : /

Het is de levenswijsheid van dwazen, die echter maar al te vaak voorkomt, dat men slechts door schade en schande wijs zou kunnen worden.

Desiderius Erasmus in ‘Traktaat over opvoeding en onderwijs’ (1529) in Over opvoeding en vrije wil (1992)

In het Rotterdam van zijn tijd en de rest van zijn wereld ziet Desiderius Erasmus (1468–1536) om zich heen dat er wel wordt gezorgd dat een kind lichamelijk zonder gebreken is, maar dat diens geest wordt verwaarloosd. En terwijl een hond wordt geboren om te jagen en de vogel om te vliegen, ‘wordt de mens geboren voor de filosofie en voor eervolle daden’. Om het geluk te proeven tot zijn bestemming te komen is de mens echter afhankelijk van de natuur (aanleg en de ‘diep gewortelde neiging tot het edele’), onderricht (raadgevingen en voorschriften) en oefening (gewoontevorming van de juiste houding).
Nu zijn de voorschriften van de wijsbegeerte ‘als het ware de ogen van de ziel, en op de een of andere manier werpen zij licht op uw weg, opdat u kunt zien wat u te doen staat en wat u vooral niet moet doen’. Bovendien geldt dat de filosofie het kind in één jaar meer leert dan dertig jaar experimenteren, en zij is bovendien een stuk veiliger. Erasmus spreekt er daarom schande van dat mensen er zo weinig voor over hebben om een goede leraar voor hun kinderen te vinden: ‘wanneer iemand geheel en al ongeschikt is voor welke taak dan ook, nalatig, lui, simpel, een slemper, dan draagt u hem het onderwijs van uw zoon op.’ Tegenwoordig is er genoeg geld voor bekwame docenten, alleen is er op school geen tijd meer over voor wijsbegeerte, want alle aandacht is er op gericht om de kinderen die beroepen aan te leren die nodig zijn om goede leraren te kunnen betalen.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Datum : november 6, 2014
Thema's : / / /
Denkers :

We treffen onszelf aan in een gonzende wereld, te midden van een democratie van medeschepselen, terwijl de orthodoxe filosofie ons slechts (…) voert naar eenzame substanties, die elk niet meer dan een illusoire ervaring ondergaan.

A.N. Whitehead in Process and reality (1927-1928)

Hoewel de ‘grootste filosoof van de twintigste eeuw wiens naam begint met een W’ (Latour) zijn schatplichtigheid aan de groten die hem voorgingen (in zijn geval vooral Locke, Hume en Descartes) benadrukt, heeft Alfred North Whitehead (1861–1947) zonder dat dat veel denkers is opgevallen een van de origineelste metafysica’s uit de wijsgerige geschiedenis opgesteld. De van oorsprong wis- en natuurkundige Whitehead is vooral bekend van de met Bertrand Russell geschreven Principia Mathematica en in bescheiden kring ook als grondlegger van de procesfilosofie (en de procestheologie).
Een van de belangrijkste wendingen die Whitehead doorvoert is die van de blikrichting van de filosoof als filosoof. De moderne filosofie wil de hele wereld beschrijven in termen van subject en predicaat, substantie en kwaliteit of particuliere en universele proposities. Maar daarmee ‘doen ze onze onmiddellijke ervaring geweld aan, die wij uitdrukken in ons handelen, onze hoop, onze sympathieën, onze doelen, en die wij ondergaan ook al ontbreekt het ons aan woorden om haar te kunnen analyseren’.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Datum : september 16, 2014
Thema's : / / /
Denkers : / / /

Filosofie is een ‘school van vrijheid’.

UNESCO, 28 februari 2005, rapport 171 EX/12

De Organisatie der Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur UNESCO heeft op initiatief van Turkije een ‘intersectorale strategie voor de wijsbegeerte’ ontwikkeld. In haar rapport noemt de organisatie het belang van filosofie voor het werk van UNESCO ‘evident’, aangezien filosofische analyse en reflectie ontegenzeggelijk verbonden zijn met het stichten en bewaren van vrede, en dat is haar missie.
De grondwet van de organisatie stelt bovendien dat vrede gebaseerd moet zijn op ‘de intellectuele en morele solidariteit van de mensheid’. Omdat filosofie de intellectuele gereedschappen ontwikkelt voor het analyseren en begrijpen van kernbegrippen als rechtvaardigheid, waardigheid en vrijheid, en omdat filosofie onafhankelijk denken en oordelen bevordert, het kritisch denken versterkt en reflecteert over waarden en principes, is de filosofie een ‘school van vrijheid’ en ‘een school voor menselijke solidariteit’. Hoe is het mogelijk dat zo’n vak geen deel uitmaakt van het verplichte curriculum op de basisschool, het voortgezet onderwijs, en van iedere andere zichzelf respecterende opleiding?

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Datum : augustus 21, 2014
Thema's : / /
Denkers :

Dat hele complex dat door de mensen ‘liefde’ wordt genoemd … is iets zo oppervlakkigs, dat ik niets kan bedenken wat daarmee te vergelijken is.

Cicero in Gesprekken in Tusculum (45 v.C.)

Een van de vragen die Marcus Tullius Cicero (106–43 v.C.) aan de orde stelt in deze Gesprekken is ‘wat de therapie waard is die door de filosofie tegen de ziekten van de geest wordt toegepast’. Een van de ‘beroeringen’ die het volgens Cicero verdient om te worden genezen door de filosofie is de liefde, al lijkt hij vooral de verliefdheid te bedoelen. Ironisch merkt hij op dat de poëzie een ‘bijzondere bijdrage’ levert door Amor een god te noemen, terwijl het toch om een ‘bron van schandelijke daden en van oppervlakkigheid’ gaat.
Dat de liefde geen erg hoogstaand aspect van het menselijk leven is, blijkt volgens Cicero onder meer uit het feit dat niemand van de oude Grieken, die zo hoog opgaven van de liefde die vriendschap is, hield van een lelijke jongeman of een mooie oude man. Nee, hij stemt in met Ennius die zegt dat het begin van schande is zich te midden van medeburgers het lichaam te ontbloten, zoals de gewoonte was in de sportscholen van Griekenland. De enige liefde die van Cicero wel mag bestaan is de stoïcijnse ‘poging om op grond van een indruk van schoonheid vriendschap te sluiten’. Want die vorm van liefde is ‘zonder zenuwachtigheid, zonder heimwee, zonder zorgen en zuchten’.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Datum : juni 20, 2014
Thema's : / /
Denkers : /

Als iemand verslaafd is aan experimentele filosofie, is hij daarmee eerder geholpen om een goed christen te zijn dan dat het hem daarvan afkeert.

Robert Boyle in The Christian Virtuoso (1690)

Hij was de grondlegger van de moderne scheikunde en daarmee ook een van de pioniers van de moderne wetenschap in het algemeen, en we kennen hem vooral van zijn algemene gaswet, maar de Ier Robert Boyle (1627–1691) was ook zeer actief op theologisch gebied en besteedde veel tijd en geld aan de verspreiding van het christendom.
Boyle hield er weliswaar een mechanicistische wereldbeschouwing op na, dat wil zeggen dat hij geloofde dat de wereld een soort machine was, maar hij was geen materialist, iemand die gelooft dat alleen materie ‘echt bestaat’. Als je de natuur oppervlakkig bestudeert, brengt dat je wellicht tot atheïsme, vindt Boyle, maar als je dat grondiger en nauwkeuriger doet, brengt het je juist dichter bij God. Volgens Boyle is het meer in overeenstemming met de Bijbelse opvatting – dat de wereld van God afhankelijk is – om de wereld te beschouwen als een ingewikkeld apparaat, dan haar te zien als een soort organisme, want daarmee zou de wereld een zekere zelfstandigheid bezitten.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Datum : mei 13, 2014
Thema's : / / /
Denkers :

Het is allemaal waar wat de filosofie zegt: het leven moet achterwaarts worden begrepen. Maar dan vergeet men de tweede zin: dat het voorwaarts moet worden geleefd.

Søren Kierkegaard in Samlede Værker, deel IV A, p. 164 (1843)

Op de talloze citatensites op internet zijn genoemde zinnen uit de Papirer van Søren Kierkegaard (1813-1855) vaak samengevat tot een variant van ‘het leven moet achterwaarts worden begrepen, maar voorwaarts worden geleefd’, of ‘het leven kan alleen achterwaarts worden begrepen, maar het moet voorwaarts worden geleefd’. Als je alleen afgaat op deze inkortingen kan de oorspronkelijke betekenis nogal gaan schuiven. Zo gebruikt filosoof en communicatiewetenschapper Siegfried J. Schmidt zo’n inkorting als ondersteuning van de stelling dat alle voorspellingen onzeker zijn in een snel veranderende wereld.

Als je echter kijkt naar het verband waarin Kierkegaard een en ander zegt, dan blijkt het vooral een commentaar te zijn op De Filosofie, die stelt dat kennis van het leven alleen door reflectie (‘terugblikken’) mogelijk is. Dat is waar, vindt ook Kierkegaard, maar dat betekent dat we het leven nooit helemaal zullen begrijpen, juist omdat we nooit de ‘volledige rust’ zullen vinden om ‘die positie’ in te kunnen nemen. We zijn altijd te druk met ons leven richting de toekomst, die inderdaad onzeker is, om lang genoeg stil te staan om eerst inzicht te krijgen in wat het leven eigenlijk is.

(met dank aan Laurens Krüger)

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Datum : januari 30, 2014
Thema's : /
Denkers : /

Kritisch denken loont!

Reclame Delta Lloyd, Radio 1

Menig klokkenluider of dissident zal het hen niet nazeggen, maar volgens ‘Delta Lloyd Asset Management’ loont kritisch denken. Het bedrijf ontleent deze boude stelling aan het feit dat het tweemaal werd bekroond door de jury van de Morningstar Awards. Men wist ook nog eens een aantal bekende opiniemakers, zoals Maarten van Rossem, Kluun en Hanneke Groenteman, bereid te vinden hun hoofd en woorden aan deze campagne te verbinden. Een van hen is ook de massapsycholoog Jaap van Ginneken. Volgens hem lijden de financiële markten aan een ‘chronische manisch-depressieve psychose’, waarbij overdreven optimisme en pessimisme elkaar voortdurend afwisselen. Een kritische belegger schijnt beter te weten en koerst op de werkelijke waarde. Door het speculeren van alle andere beleggers deel je dan toch mee in die stemmingswisseling.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : januari 5, 2014
Thema's :
Denkers :

Helderheid is de goede trouw van de filosofen.

Vauvenargues in Réflexions et maximes (1746)

De Franse schrijver en moralist Luc de Clapiers, marquis de Vauvenargues (1715-1747) is wel een Franse stoïcijn genoemd. Hij stierf één jaar nadat hij, aangemoedigd door zijn vriend Voltaire, anoniem een verzameling beschouwingen en aforismen had gepubliceerd. Pas in 1797 werd zijn eigen naam erkend en pas ruim een eeuw na publicatie werden zijn aforismen populair.

Volgens Van Dale betekent goede trouw ‘oprechtheid van mening of bedoeling bij een overeenkomst of ter zake van een rechtspositie’. Het is dus in eerste instantie een juridisch begrip. Met zijn aforisme lijkt Vauvenargues te suggereren dat je de zuiverheid van de motieven van een filosoof kunt afleiden uit de duidelijkheid van zijn uitspraken.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : oktober 3, 2013
Thema's : / / / /
Denkers : /

Indien uw verlangen uitgaat naar wijsbegeerte, bereid u er dan van meet af aan op voor dat men u zal uitlachen …

Epictetus in Encheiridion (22) (vertaling Stichting Ars Floreat – www.arsfloreat.nl)

De filosoof Epictetus (ca 50–130 n.C.) werd aanvankelijk als slaaf uit Hiërapolis (Zuidwest-Anatolië) naar Rome gebracht. Na zijn vrijlating onderwees hij de filosofie van de Stoa (die al uit de derde eeuw v.C. stamt) in zijn eigen school, eerst in Rome en later in Nikopolis en Griekenland. Hij waarschuwt ons dat je je er als wijsgeer op moet instellen dat je door velen zult worden bespot als je je als zodanig afficheert. Je moet je daar echter niets van aantrekken en vasthouden aan de principes die je juist acht ‘alsof ge door de godheid op uw plaats gesteld waart’. Als je dat doet, zul je uiteindelijk worden bewonderd. ‘Indien ge echter zwakker zijt dan zij, zult ge dubbel zo hard uitgelachen worden.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Datum : januari 6, 2013
Thema's : /
Denkers :

In hemel en aarde is méér, Horatio, dan waar je wijsbegeerte van durft dromen.

William Shakespeare in Hamlet, Eerste bedrijf, Vijfde toneel (ca. 1602, 2007)

Hoewel dit beroemde toneelstuk vol ‘actie’ zit, wordt het wel beschouwd als het meest filosofische dat William Shakespeare schreef. Hamlet, ‘de mijmeraar over de lotsbestemming van de mens’ (Willy Courteaux), blijft ook nadat er bibliotheken over zijn volgeschreven een groot raadsel, ‘de Mona Lisa van de literatuur’ (T.S. Eliot).

In het stuk speelt Horatio, de beste vriend van Hamlet, een belangrijke rol als de rationalist die garant staat voor de realiteit van de geest (van Hamlets vader) die komt vertellen dat hij is vermoord door zijn broer.

Hamlet spreekt zijn sceptische studievriend dus aan op diens ‘wijsbegeerte’, die geen plaats zou laten voor … ja, voor wat eigenlijk. De Engelse tekst luidt: There are more things in heaven and earth, Horatio, than are dreamt of in your philosophy. Volgens Charivarius (in Is dat goed Nederlands?, 1940) wordt dit ten onrechte wel vertaald als ‘Er is meer tussen hemel en aarde dan uw filosofie vermoedt’, waarvan het eerste deel een vaste uitdrukking is geworden. Charivarius vindt het dan echter een banaliteit worden: ‘uw filosofie kan niet alles tussen het uitspansel en de grond verklaren.’ In het origineel wordt echter het voorzetsel ‘in’ gebruikt, en daarmee is het niet langer banaal: ‘Er zijn meer bovenaardse en aardse dingen dan uw filosofie bevroedt.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : juli 25, 2012
Thema's : /
Denkers : / / /

Het Universum is immens groot.

A.N. Whitehead in Essays in science and philosophy (1947)

Dat het Universum immens groot is, zegt de Britse filosoof en wiskundige Alfred North Whitehead (1861-1947) twee keer. Na de eerste keer spreekt hij zijn verbazing uit over het ‘zelfvoldane dogmatisme’ waarmee de mensheid in ieder tijdperk van haar geschiedenis weer meent dat de eigen manieren om kennis te vergaren afdoende zijn om alles te weten te komen. Sceptici en gelovigen zijn daarin precies hetzelfde. Whitehead vindt dat in onze moderne tijd de wetenschappers en de sceptici de toonaangevende dogmatici zijn. Je mag van hen wel kleine stapjes zetten op detailniveau, maar fundamentele nieuwe ideeën zijn verboden. ‘Dit dogmatische, gezonde verstand betekent het einde van ieder filosofisch avontuur. Het Universum is immens groot.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : augustus 30, 2011
Thema's : / / / /
Denkers :

Een haastige man moet niet op de trage ezel van de filosofie rijden.

Erik Oger in ‘Snelheid leidt tot stilstand’, een interview met Peter Henk Steenhuis in Trouw, 3 februari 2009

In zijn boek Nachtoog: Schuine wegen van de filosofie (2009) houdt de Vlaamse filosoof Erik Oger onder andere een pleidooi voor de deugd van de traagheid. Wij westerlingen zitten permanent op de snelweg en er moet een file aan te pas komen om ons te dwingen weer stil te staan bij waar we zijn. Andere manieren om de deugd van de traagheid te beoefenen zijn volgens Oger onder meer fotografie, filosofie (maar dan zonder journalistieke deadline), poëzie of de rituelen van de religie.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : april 17, 2011
Thema's : / / / /
Denkers : /

Het beste is de baas te zijn over je genoegens en je er niet door te laten overheersen, maar niet om er geen gebruik van te maken.

Aristippus

Aristippus (ca. 435-350 v.Chr.) werd geboren in Cyrene, een Griekse stad in het deel van Noord-Afrika wat nu Libië is. Hij wordt beschouwd als stichter van de Cyreense school, die een ultrahedonistische levensstijl verdedigt. Hij was een leerling van Socrates, maar de eerste van diens volgelingen die geld vroeg voor zijn optredens, al stuurde hij dat wel aan zijn meester (en die stuurde het ook weer terug). Dat aannemen van een salaris (ook van zijn vrienden) verdedigde hij door te stellen dat hij hen zo leerde om hun geld goed te gebruiken.
Diogenes Laërtius vertelt een groot aantal anekdoten over Aristippus waarin die zijn gerichtheid op onmiddellijke genoegens verdedigt. Zo liet Dionysius hem eens kiezen uit drie hoeren, maar Aristippus nam ze alle drie, met de woorden: ‘Het is Paris ook niet goed vergaan toen hij zijn voorkeur voor de één had uitgesproken.’ En aan iemand die hem er op aansprak dat hij dure etenswaren kocht, vroeg hij: ‘Zou jij dat gekocht hebben, als je het voor een paar centen kon krijgen?’ En toen daarop bevestigend werd geantwoord, zei Aristippus: ‘Welnu, ik ben dus nu niet meer een genotzuchtige, maar jij bent een geldzuchtige.’ Toen iemand hem de vraag stelde wat voor hem het nut van de filosofie was, zou hij gezegd hebben: ‘Dat ik me in elk gezelschap weet te gedragen.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : september 18, 2009
Thema's : / /
Denkers : / /

Het doel van de filosofie is het rationaliseren van mystiek.

Alfred North Whitehead in Modes of thought (1938)

Volgens Whitehead kun je filosofen onderscheiden in twee scholen, aan de hand van de ‘Drogreden van het Perfecte Woordenboek’. Deze drogreden is gebaseerd op het geloof dat alle fundamentele ideeën die van toepassing zijn op de ervaringen van de mens al tot bewustzijn zijn gekomen, en dat onze taal die ideeën expliciet uitdrukt. De kritische school in de filosofie verwerpt speculatie en beperkt zichzelf tot de analyse van de woorden die nu al in het woordenboek staan. De speculatieve school daarentegen streeft naar onmiddellijk inzicht, en probeert de betekenis daarvan te laten zien door een beroep te doen op situaties die dat inzicht geven. Daarmee verrijken de speculatieve filosofen het woordenboek. Het is een ‘strijd tussen veiligheid en avontuur’. Volgens Whitehead zelf heeft de filosofie precies daarom nut: om te zorgen dat er nieuwe ideeën worden ontwikkeld die de maatschappij verlichten. Het onmiddellijke inzicht is een mystiek gebeuren en de ware filosofie probeert dat inzicht niet weg te verklaren, maar er juist nieuwe woorden en zinnen voor te vinden, die rationeel met elkaar verbonden zijn. Filosofie lijkt daarin op poëzie ‘en beide proberen dat ultieme idee uit te drukken dat we beschaving noemen’.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : juli 5, 2009
Thema's : / / / /
Denkers :

Niets is beter dan wat ouderwetse ‘filosofologie’ om bij in slaap te vallen.

Robert M. Pirsig in Lila, an inquiry into morals (1981)

Filosofologie staat tot filosofie als musicologie staat tot muziek of literatuurwetenschap staat tot literatuur. Het is een afgeleide discipline, een ‘parasiet die graag gelooft dat hij zijn gastheer beheerst door diens gedrag te analyseren en intellectualiseren’. Maar terwijl musicologen of literatuurwetenschappers niet denken dat ze musici of schrijvers opleiden, geloven filosofologen dat wel van filosofen. Tijdens een studie filosofie word je echter niet geacht zelf te (leren) filosoferen, maar alleen een kritische lezing van de grote denkers te kunnen geven. Tijdens zijn eigen studie kreeg Pirsig dan ook te horen dat het een fiasco zou worden als hij te veel aandacht zou besteden aan zijn eigen ideeën. Hij keert zich vervolgens af van de filosofologie, deels omdat hij er niet van houdt, maar ook om niet ‘de filosofologische wagen voor het filosofische paard te spannen’, of zelfs te vergeten dat er ook nog een paard (nodig) is. Als je eerst alles zou moeten lezen wat de grote filosofen uit het verleden hebben gezegd, ben je tweehonderd jaar verder voor je aan je eigen gedachten toekomt. Of je raakt zo onder de indruk van wat ze zeggen, dat je niet meer ziet wat ze vergeten zijn.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : maart 30, 2009
Thema's :
Denkers :

Jullie Nederlanders maakten zoveel indruk op bezoekers, en vooral op Descartes, dat hij uiteindelijk het witte stuk papier waarop figuren worden getekend, ging verwarren met zijn res extensa!

Bruno Latour in The aesthetics of matters of concern (Lezing gegeven in Amsterdam, april en mei 2005 voor de Spinoza-leerstoel in de Wijsbegeerte, Universiteit van Amsterdam)

In zijn voortgaande ‘empirisch-filosofische’ onderzoek naar de bronnen van veel van de schijnbaar onoplosbare problemen van de moderne filosofie, bespreekt de Franse denker Bruno Latour de invloed van de schilderkunst op de filosofie. Een filosoof als John Locke ervaart dat een schilderij hem doet geloven dat er iets driedimensionaals voor hem staat, terwijl het toch duidelijk een plat vlak is. Er moet dus wel een ‘echte’ stimulus zijn die onze geest bereikt (de eigenschappen van het schilderij als plat object) en een ‘subjectieve perceptie’ van de ‘onechte’ driedimensionale kenmerken van de afbeelding. Vanaf dat moment is deze metafoor uit de schilderkunst bepalend voor de manier waarop epistemologen (kennis- en wetenschapsfilosofen) denken over geest en werkelijkheid: er is een harde feitelijke stand van zaken, waar wij een al dan niet juiste kopie van kunnen maken in onze geest. Latour houdt de Nederlandse schilders en kooplieden uit de Gouden Eeuw verantwoordelijk voor dit misverstand. Volgens Latour heeft de verwarring van Descartes catastrofale gevolgen gehad voor de filosofie en heeft die zich nooit meer hersteld van dit door elkaar halen van ontologie en verbeeldingsstrategieën. Zelf pleit hij voor een onderzoek naar ‘matters of concern’ in plaats van ‘matters of fact’.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : maart 11, 2008
Thema's : / / / / / /
Denkers : / /

Bijna alle technische woorden waarvan wetenschap en filosofie zich bedienen zijn schadelijk; ze zijn alleen maar bedoeld om een scheiding aan te brengen tussen de leden van de vakgroep en de buitenstaanders, om wie men zich niet bekommert. Men wil zijn ei

Michel Serres in Het contract met de natuur (1990)

Als buitenbeentje in de Franse filosofische wereld is Michel Serres (1930) noch onder te brengen bij de modernisten, noch bij de postmodernisten. Hij is het voorbeeld van een ‘niet-moderne’ denker en daarom een van de inspirators van Bruno Latour (We zijn nooit modern geweest, 1991). Serres zet zich af tegen het spreken in termen van strijd en kritiek, en probeert in plaats daarvan verschillende domeinen met elkaar in verband te brengen door de belangrijkste concepten ervan in elkaar te vertalen. Daarbij roept hij de hulp in van Hermes (de boodschapper van de goden) of zelfs van engelen.
Het contract met de natuur sluit aan op het Contrat social (1762) van Rousseau en behandelt de verbanden tussen oorlog en vrede, wetenschap en recht, natuur en cultuur. Ondanks zijn eigengereidheid en afkeer van het filosofische en wetenschappelijke establishment is Serres hoogleraar aan de Sorbonne en Stanford en wordt hij in 1990 opgenomen in de Académie Française.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : juni 22, 2007
Thema's : / / / / /
Denkers : / /

Zonder een echte kritiek van de rede kan ik niet werkelijk en waarachtig leven.

Edmund Husserl in Dagboek, 1908

Edmund Husserl (1859-1938) was in eerste instantie afgestudeerd en gepromoveerd in de wiskunde. Onder invloed van Franz Brentano ging hij filosofie als levensroeping zien. Bij Brentano ontdekte hij dat filosofie ook ‘een veld van ernstige arbeid’ kon zijn. Twee jaar na de dagboekaantekening schrijft Husserl het essay Filosofie als strenge wetenschap (verschenen in 1911). Hierin formuleert hij dat het van groot belang is dat de filosofie aan ‘de hoogste theoretische eisen’ beantwoordt, omdat alleen dan ‘het leven in ethisch-religieus opzicht naar de zuivere normen van de rede’ kan worden ingericht. Hij ziet het als ‘de geestelijke nood van onze tijd’, die ondraaglijk is geworden, omdat de natuurwetenschappen noch de geesteswetenschappen in staat zijn de ‘raadsels van de wereld en het leven’ te onthullen. De benadering die hij ontwikkelt om van de filosofie een strenge wetenschap te maken noemt hij de fenomenologie. Daarmee heeft hij grote invloed op veel filosofen van de twintigste eeuw, waaronder Heidegger en Sartre.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : juni 18, 2007
Thema's : / / / / /
Denkers : / / /

Als ik mij afvraag waaruit ik kan opmaken of een bepaald probleem voorrang verdient boven een ander, dan luidt mijn antwoord dat wij moeten afgaan op de daden waar het ons toe aanzet.

Albert Camus in De myte van Sisyfus. Een essay over het absurde (1942)

Albert Camus (1913-1960) kende niemand die bereid was zijn leven te geven voor het ontologische godsbewijs of de vraag of de zon om de aarde draait of andersom. Hij opent zijn ‘essay’ met de stelling dat de filosofie maar ‘één werkelijk serieus probleem’ kent, namelijk de zelfmoord. De vraag naar ‘de zin van het leven’ is daarom voor hem de belangrijkste vraag van de filosofie. En er staat voor Camus ook nogal wat op het spel, want hij heeft van Nietzsche begrepen dat een filosoof uiteindelijk alleen een achtenswaardig denker is als hij zelf het goede voorbeeld geeft.
Zelfmoord kan vele redenen hebben, en we hoeven van Camus niet alleen te denken aan de voor de hand liggende, zoals het verteerd worden door verdriet. Misschien heeft een vriend van de wanhopige op de dag van de zelfmoord wel op een onverschillige toon tegen hem gesproken. In ieder geval is suïcide een bekentenis van een individu, namelijk dat hij het leven een ‘bespottelijke gewoonte’ is gaan vinden. Daarmee is een verband gelegd tussen zelfmoord en het absurde. Dat laatste omschrijft Camus onder andere als het gevoel een vreemdeling te zijn in een duister universum waar je geen enkele illusie meer rest.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Datum : januari 31, 2007
Thema's : / / /
Denkers : /

Zoeken

Denkers

Arendt Aristoteles Augustinus Bentham Camus Cicero De Botton Democritus Descartes Epictetus Epicurus Foucault Frankl Freud Fromm Hegel Heidegger Hume James Jezus Christus Kant Kessels Kierkegaard Latour Levinas Marcus Aurelius Maturana Mill – John Stuart Montaigne Mulisch Nietzsche Pascal Pirsig Plato Popper Sartre Schmid Schopenhauer Seneca Sloterdijk Socrates Spinoza Whitehead Wittgenstein Yalom

Thema’s

Ander Christendom Denken Deugden Dialoog Dood Eenzaamheid Emoties Ethiek Existentialisme Filosofen Filosofie Geloof Geluk Genot God Goed Handelen Kennis Leven Levenskunst Lichaam Liefde Lijden Mens Mens en dier Moraal Natuur Pijn Politiek Psychologie Psychotherapie Religie Stoïcisme Taal Tijd Verantwoordelijkheid Vrije wil Vrijheid Waarheid Werkelijkheid Wetenschap Wijsheid Ziel Zin