De ware drama’s spelen zich vandaag de dag niet af op het witte doek, maar in machines en installaties.
Bruno Latour in De Berlijnse sleutel en andere lessen van een liefhebber van wetenschap en techniek (1997)
In het hoofdstuk ‘De dramatische dilemma’s van een veiligheidsgordel’ stelt de Franse denker Bruno Latour (1947) dat ethici zich niet zo’n zorgen hoeven te maken over de teloorgang van morele waarden in onze industriële samenleving vol met technologie. Hij legt uit waarom: toen Latour op een moment ‘onbezorgd’ in zijn auto stapte, weigerde deze te vertrekken. De auto protesteerde met geknipper en gepiep. Waarom? Latour was vergeten zijn autogordel om te doen. ‘Toen ik mij gevoegd had naar zijn eisen, kreeg ik toestemming te doen wat ik wenste: over de snelweg naar mijn werk rijden.’
Nu kun je als ethicus klagen dat noch de mens, noch de machine zich weet te gedragen, maar Latour stelt voor dit te zien als een andere ‘verdeling’ van de ‘ethische massa’. Omdat wij autofabrikanten toestaan om motoren te installeren die 200 km per uur aankunnen, maar wij dat te hard vinden en dus de snelheid begrenzen tot 130 km of minder, is besloten mensen te verbieden met hun kop tegen de voorruit te knallen. Daarbij bleek je niet op het lichaam van die mens te kunnen vertrouwen. ‘Als een in vezels ingeschreven morele wet is de gordel een ongelooflijk succes.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
De filosoof is niet de expert, maar de stuntman van de expert: zijn stand-in voor het gevaarlijke werk.
Odo Marquard in ‘Über die Unvermeidlichkeit der Geisteswissenschaften’ (1985)
De Duitse filosoof Odo Marquard (1928-2015) stelde dat de steeds verdergaande modernisering van het bestaan zeker niet betekent dat we de filosofie niet meer nodig hebben en kunnen volstaan met natuurwetenschap en techniek. Een belangrijke reden daarvoor is dat natuurwetenschap eigenlijk alleen kan omgaan met eenduidige standen van zaken (al komt daar wel verandering in), terwijl wij allemaal weten dat zeker in mens en samenleving zelden sprake is van eenduidigheid. En als dat wel zo zou zijn, kun je er donder op zeggen dat er van alles met geweld het zwijgen wordt opgelegd. Juist de menswetenschappen, die zich oriënteren op de aloude geesteswetenschappen en niet op een gesimplificeerd natuurkundig mens- en wereldbeeld, kunnen ons daarvoor gevoelig maken. Ten slotte is er ook richting nodig voor individu en samenleving, juist omdat alles meerduidig is. Daarvoor moet je bij de filosofen zijn, want die zijn het al vanaf het allereerste begin gewend dat er over vrijwel niets overeenstemming was tussen de verschillende denkers. Bovendien zijn filosofen generalisten, die gewend zijn zich overal mee te bemoeien en lastige vragen te stellen en gesteld te krijgen.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
We hebben geen tijd, hoewel we haar in overvloed winnen.
Lange tijd hebben filosofen gedacht dat nieuwe technologie ons steeds meer (vrije) tijd zou opleveren. De Engelse filosoof en wiskundige Bertrand Russell dacht dat daar de oplossing lag voor veel maatschappelijke problemen. In de toekomst zouden we nog maar een paar uur per dag hoeven te werken, en daar zouden we ook niet zo moe van worden dat we in onze vrije tijd alleen nog maar energie hadden voor oppervlakkig vermaak.
Nu lijkt dit tijdperk aangebroken te zijn met de razendsnelle (digitale) communicatie en productie, maar volgens de Duitse socioloog Hartmut Rosa (1965) is het de 'ongemakkelijke paradox van de moderne wereld' dat we niet lijken te kunnen genieten van die vrijgekomen tijd en meer dan ooit gebukt gaan onder tijdgebrek. Volgens Marli Huijer, die Rosa citeert in Discipline – Overleven in overvloed, hebben we daarom meer dan ooit behoefte aan discipline op dit terrein. Vroeger bepaalden instanties buiten ons op welk moment van de dag we moesten ophouden met werken of leren, maar nu moeten we dat zelf bepalen. We moeten leren (op) tijd te stoppen.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Solutionisme is de neiging om problemen te identificeren op basis van de beschikbaarheid van snelle technologische oplossingen.
Evgeny Morozov in een interview in Engineering and Technology Magazine (16 september 2013)
Universiteiten in Engeland en Duitsland ontwikkelden de zogenaamde BinCam, waarbij een eenvoudige mobiele telefoon is gekoppeld aan je vuilnisbak. Alle gegevens over jouw afval worden op een socialenetwerksite openbaar gemaakt, zodat iedereen kan meepraten over wat jij allemaal weggooit. Voor de van oorsprong Wit-Russische techniekonderzoeker en journalist Evgeny Morozov (geb. 1984) is dit een voorbeeld van solutionisme. Omdat het technisch kan, verengen we een groot politiek, sociaal en moreel probleem als onze omgang met afval tot een informatieprobleempje (over individueel gedrag) dat technisch eenvoudig oplosbaar is. Waar Mozorov voor waarschuwt, is dat we met behulp van technologie de oorspronkelijke reden om verantwoord met afval om te gaan – bijvoorbeeld een gezonde toekomst voor onze kinderen en de planeet – veranderen – bijvoorbeeld in schaamte voor potentiële reaguurders. Daarmee veranderen we de aard van ons (moreel) handelen zelf. En het besluit om dat te doen, zou niet moeten worden genomen op grond van de toevallige beschikbaarheid van slimme technologie of ‘big data’.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Vraag jezelf dit eens af: is er iets wat je onderneemt dat wezenlijk onbemiddeld blijft, iets wat je niet reflexief ervaart door middel van een of andere op de markt gebrachte representatie ervan? Geboorte? Huwelijk? Ziekte?
Thomas de Zengotita in Mediated. How the media shapes your world and the way you live in it (2005)
Thomas de Zengotita (1944) portretteert het vertechnologiseerde, van media doordrongen Westen als een wereld die bestaat uit miljoenen individuele 'flatterned selves', die allemaal leven in een eigen, afgesloten 'MeWorld'. Hij beweert dat dit hypernarcisme wordt versterkt en gevoed door mediarepresentaties op alle levensterreinen. 'Het is alleen al een kwantitatief feit dat onze geesten vol zitten met bemiddelde entiteiten.' Denk alleen maar eens aan alle films, televisieprogramma's, jingles, reclamefilmpjes, zelfhulpboeken, Oprah-shows, cursussen, workshops, die in meer of mindere mate bepalen hoe en wat wij denken en beleven, wat wij menen dat belangrijk is.
Volgens De Zengotita is het dan ook onvermijdelijk dat wij allemaal een beetje 'method actor' worden, dat wij waar het gepast is een show opvoeren met behulp van emoties die we hebben geleend uit het verleden en gedragingen die iedereen herkent als de juiste. Overigens vindt De Zengotita de 'oplossingen' die veel sociale kritieken gewoonlijk leveren alleen maar conventies van het medium van de sociale kritiek. Zijn enige hoop is gelegen in jongeren die depressief worden van dit beeld van zichzelf en hun wereld. Zij moeten wat doen, dat kan niet anders, maar hij wil niet zeggen wat.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Apparaten beïnvloeden onze interpretaties en intenties, en daarmee ook ons ethisch handelen.
Peter-Paul Verbeek in een interview met Irene de Pous in Trouw, 17 maart 2008
Hoogleraar techniekfilosofie in Twente, Peter-Paul Verbeek (1970), staat in de traditie van wetenschapsantropologen als Bruno Latour. Hij claimt dat techniek niet alleen de omstandigheden waarin we keuzes moeten maken beïnvloedt, maar dat er iets veel fundamentelers aan de hand is. Techniek belichaamt vaak letterlijk waarden. Soms gebeurt dat bewust. Een berucht voorbeeld is het ontwerp van de viaducten over de weg naar Jones Beach bij New York, die zo laag werden gemaakt dat alleen personenauto's (en dus witten) en geen bussen (en dus geen zwarten) het strand konden bereiken. Soms wordt techniek zeer expliciet aangewend om ons gedrag te beïnvloeden op grond van (gedeelde) waarden. Je kunt hierbij denken aan de verkeersdrempels die ons dwingen langzamer te rijden. In het Engels worden die wel 'slapende politiemannen' genoemd. Volgens Verbeek kun je je niet verzetten tegen deze morele lading van techniek, maar schuilt onze vrijheid juist in het erkennen daarvan. Je kunt dan vervolgens zelfs streven naar 'moralisering van apparaten' (zoals Verbeeks voorganger Hans Achterhuis dat noemde), bijvoorbeeld door milieuvriendelijkheid te 'implementeren' in tijdschakelaars of waterbesparende douchekoppen.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
begeleiding bij bezinning
filosofisch consult
socratisch gesprek
moreel beraad